De emancipatiebeweging voor vrouwen was al enkele jaren eerder van start gegaan, maar had zich tot dan toe vooral afgespeeld in de diverse tijdschriftkolommen en de vergaderzaaltjes in de grote steden in het westen van het land. In 1873 maakten Mina Kruseman en Betsy Perk een theatertour door Nederland en brachten daarmee de vrouwenstrijd naar de provincie.
Schaamte
Toen de beide dames hun tour door Nederland aankondigden, was de naam van Betsy Perk (1833-1906) in Amersfoort niet helemaal onbekend. Zij had aan de basis gestaan van verschillende initiatieven. Al eind jaren zestig begon zij de positie van de vrouw in de samenleving ter discussie te stellen, in het blad ‘De Tijdspiegel’, en in door haar opgerichte bladen ‘Ons Streven, Weekblad gewijd aan de ontwikkeling der vrouw’ en ‘Onze Roeping’.
Betsy Perk
In deze bladen bracht zij onder andere de geringe arbeids- en opleidingsmogelijkheden van vrouwen uit de burgerstand onder de aandacht. In het keurige, burgerlijke milieu van die dagen was vrouwenarbeid omgeven door schaamte. Een vrouw zou eigenlijk niet moeten werken of een opleiding volgen. In ‘Ons Streven’ werd de tijdgeest door een medestander in een aantal treffende tafereeltjes beschreven: “Wie weet niet hoe angstvallig sommige families hoopten te verbergen dat de meisjes in condities (in betrekking) waren? Het heette dan altijd: de meisjes zijn uit logeeren bij heel lieve menschen, die maar niet willen hooren van ze weer te missen. Hoe nadrukkelijk kon eene andere niet verzekeren: mijne meisjes doen examen, ja, omdat Papa er zoo op gesteld is; maar zij hebben heusch geen plan om ooit gebruik te maken van hare akten. Hoe handig konden velen haar werk verstoppen, als er onverwachts een vreemde de kamer binnen kwam. Wanneer men er in vertrouwen al eens iets van mededeelde, dan was het met de verontschuldigende, vergoelijkende bijvoeging: och, ik zeg, er steekt toch eigenlijk niets in, als men wat tracht te verdienen: en ziet u, niemand weet het!”
Maar ondertussen konden heel veel vrouwen uit de burgerstand de inkomsten niet missen. Mede daarom richtte Betsy de ‘Algemeene Nederlandsche Vrouwenvereeniging’ onder de zinspreuk ‘Arbeid Adelt’ op. Het doel van de vereniging was ‘de verbetering van het lot der onvermogende vrouw uit den beschaafden stand door aanmoediging en bevordering van haar kunst- en arbeidszin’. De vereniging verkocht namelijk de handwerken van alleenstaande vrouwen om op die manier deze vrouwen te helpen economisch onafhankelijk te zijn, in ieder geval hen te bewaren voor diepe, vernederende armoede.
Beschaafd èn onbeduidend
Betsy Perk was burgerlijk en vooral beschaafd, maar maakte in haar publieke optredens doorgaans weinig indruk. De literaire kriticus Conrad Busken Huet oordeelde anno 1884 uitermate venijnig: “Men behoeft jufvrouw Perk's geschriften slechts in te zien, om de overtuiging te erlangen dat geenerlei meesterschap voor haar is weggelegd, en zij zich vergenoegen moet in hare gelukkige oogenblikken nu en dan een denkbeeld aan de hand te doen, van hetwelk krachtiger geesten dan de hare misschien partij kunnen trekken. Hare afhankelijke maatschappelijke positie was van het begin af een onoverkomelijke hinderpaal voor het welslagen harer Vereeniging, gelijk haar gebrek aan stijl, aan vorming, aan kundigheden, den bloei van haar Tijdschrift noodzakelijk in den weg moest staan. Haar zwak hoofd, hare zwakke gezondheid, de aandoenlijkheid van haar zenuwgestel, maakten haar om strijd ongeschikt aan de spits eener Nederlandsche Vrouwevereeniging werkzaam te zijn, en daartegen stond geen der eigenschappen over, welke voor zulk een onderneming onmisbaar zijn.”
Voordrachtskunst
Hoe een ander figuur was Mina Kruseman (1839-1922). Als dochter van een gepensioneerd Indisch generaal had zij de ambitie om het als een gevierd artieste te maken. Twee zussen van haar waren als huisvrouw weggekwijnd en aan TBC gestorven; Mina koos een ander levenspad, zij wilde zangeres worden. Het werd een moeizame onderneming, maar dat nam niet weg dat haar kwaliteiten als voordrachtskunstenares in brede kring erkend werden.
De beide dames vonden elkaar in het plan voor een theatertour. Het was een merkwaardig duo: Betsy wilde graag maar was onbeduidend en onzeker en had Mina nodig om haar over de drempel heen te helpen; Mina nam de rol als steun en toeverlaat op zich, maar keek ondertussen met het nodige dedain naar het gestuntel van Betsy op het podium en trok haar eigen plan.
Mina Kruseman als 'de Vorstin' in Multatuli's toneelstuk Vorstenschool
De beide dames traden op als ‘lectrices’, zij lazen een stuk voor uit een eigen publicatie. Geen vlammend betoog over het feminisme, maar een verhaal waar de toehoorders zelf de strekking uit moesten halen. Betsy las een stuk voor uit een door haar geschreven biografie over de onder het guillotinemes gestorven Elisabeth van Frankrijk (1764-1794). De voorleessessie maakte doorgaans weinig indruk. Het vuurwerk kwam na de pauze, wanneer Mina op het podium verscheen. Zij las fragmenten uit de novelle ‘De Zusters’, dat de levens volgde van vijf zussen die elk een eigen pad aflegden. De meeste nadruk werd gelegd op de vierde, Norah, die uit de treurige geschiedenis van haar oudere zussen (met wie het allemaal slecht afliep) de les trok het heel anders te doen.
Schokkend betoog
Haar verhaal was een feministisch actieprogramma in literaire vorm, doorspekt met allerlei controversiële uitspraken. “Waarom werkt men overal, maar vooral in Nederland, de ontwikkeling van de vrouw zo stelselmatig tegen? - Waarom sluit men haar uit van schier alle betrekkingen, waarin zij voor het welzijn van een grooter aantal menschen, dan haar huisgenooten alleen, nuttig werkzaam zou kunnen zijn? - (...) Waarom moet zij trouwen of bedelen, wil zij geacht worden door de maatschappij, die haar bespot als ze denkt, en veracht als ze werkt? Vallen mag ze, dan vindt ze ten minste nog een soort van steun, van bescherming, ja, dikwijls zelfs fortuin genoeg om hare zonderlingste grillen bot te vieren en op hare beurt de achting der wereld te bespotten! Mag een vrouw niet eervol werken voor haar brood? of is zij er niet toe in staat?”
Schokkend was ook het antwoord op de vraag hoeveel kinderen Norah hoopte te krijgen: “Ik hoop geen (...), want ik zou niet weten wat ik ermee aan moest vangen! (...) Als ik zoons had, zou ik er geen militairen van willen maken, als ik dochters had, zou ik haar vrij en onafhankelijk willen zien. Gelukkig zou ik mijn kinderen wenschen en och! ik zie nog geen geluk in de toekomst - ten minsten niet in de onzer kinderen - Over een eeuw of twee drie zal ‘t mogelijk beter met de wereld gesteld zijn, maar van nu tot dien tijd....”
Een vrouw voor wie het moederschap niet het hoogste ideaal was, dat was ongezien in het Nederland van die tijd. Ook in Amersfoort.
Sensatie in Amsterdam
De theatertour van Betsy en Mina ging op 6 maart 1873 van start in Arnhem en maakte aanvankelijk weinig indruk. In de pers waren de kritieken niet mals. Betsy verloor daardoor haar kleine restje zelfvertrouwen en probeerde zich op het podium te verdedigen, maar maakte daardoor elke keer een steeds zwakkere indruk. Mina daarentegen koos frontaal voor de aanval. Gewapend met een vlijmscherpe tong ging ze de confrontatie aan. De lezing in Amsterdam besloot ze geheel onverwachts met een vernietigende repliek richting de scribenten van ‘Het Vaderland’ en ‘Het Nieuws van de Dag’. De pers reageerde daarop weer verontwaardigd, maar het publiek smulde van het geruzie. “De menschen komen van heinde en verre om mij te bekijken. Mijn brutaliteit in Amsterdam heeft zoo’n sensatie gemaakt, dat nu de zalen te klein zijn om de foules (=de massa, AS) te bevatten die voor onze lezingen komen,” zo schreef ze op 6 april 1873 aan haar vader.
Of de lezers van de Amersfoortsche Courant iets van het controversiële optreden hadden meegekregen is twijfelachtig. Het was in ieder geval niet tot de burelen van de krant doorgedrongen. In een berichtje in de krant van 11 april 1873 werd het optreden in Amsterdam als een society-evenement beschreven, waarbij ‘alles wat uitblinkt in kunst en letteren’ aanwezig was geweest. Mina Kruseman werd vol lof beschreven: “Even lieftallig, even aanminnig, even groen fluweel als bij hare eerste verschijning.” Geen woord dus over het schandaal dat gewekt was, integendeel: “Wij willen hopen dat men te Amersfoort weldra het genoegen zal hebben de beide charmante lectrices te zien optreden.
Amersfoortsche Courant 22-4-1873
De AC liet verstek gaan
Het Amersfoortse publiek werd op zijn wenken bediend; op vrijdagavond 25 april 1873 gaven Betsy Perk en Mina Kruseman acte de présence in Amicitia.
De abonnee’s van de Amersfoortsche Courant die wellicht vol spanning op een verslag zaten te wachten van deze historische avond, werden teleurgesteld. De redacteur had juist die avond andere bezigheden en er was niemand die een verslag bij hem inleverde. Zo ging de geboorte van de vrouwenbeweging in Amersfoort aan deze krant voorbij. Om de lezers toch nog te informeren werd een recent verslag van de avond afgedrukt uit een andere krant uit een andere stad (zonder bronvermelding, tegenwoordig is het een koud kunstje de juiste bron terug te vinden: het bleek de Provinciale Drentsche en Asser courant van 26-4-1873).
Irritatie en lofprijzingen
Gelukkig verscheen er in die dagen nog een tweede krant in Amersfoort, het Weekblad voor Amersfoort. Dat drukte wèl een verslag van de avond af, op 3 mei 1873, en de beoordeling was een redelijk getrouwe kopie van de persuitingen elders in het land.
Zoals in veel andere kranten had de recensent A.M. Slothouwer geen goed woord over voor het optreden van Betsy Perk, vanwege de “vrij eentoonige, ziellooze en veel te snelle voordracht van eenige historische tafereeltjes uit het leven van Madame Elisabeth van Frankrijk” en omdat zij het nodig vond zich vooraf te moeten verdedigen tegen een kriticus van de NRC, een optreden dat “bewijst tot welk een brutaliteit de emancipatie eene vrouw kan voeren. Wij hebben dan ook te veel vertrouwen in de Amersfoortsche dames, dan dat zij dàt voorbeeld ooit zouden willen volgen.”
Mina Kruseman kreeg daarentegen alle lof toegezwaaid vanwege haar optreden, “zóo natuurlijk, met zóóvel actie en toch zóó eenvoudig, dat wij het als voor onze ogen zagen”. Zelfs de radicale boodschap kon de recensent dankzij dit optreden wel pruimen, namelijk “om de opvoeding der vrouw te verlossen van de knellende banden, die de tegenwoordige opleiding der meisjes aan hare vrije ontwikkeling in den weg legt, en waarbij alleen een toekomstig huwelijk voor oogen wordt gehouden. Al achten wij hare voorstelling wel wat overdreven, zoo wist zij toch dikwerf op fijn vrouwelijke wijze en in geestigen vorm harde waarheden uit te spreken, en daardoor des te meer de aandacht te boeien. Wij wenschen haar op hare reizen voller zalen toe dan zij hier ter stede had, en eene reisgenoote die het publiek aangenamer is.”
Achtbaan van emoties
De bespreking van de lezing was in de krant onder het kopje ‘kunstnieuws’ geplaatst. De vrouwenbeweging was nog een nieuw verschijnsel zonder een vastomlijnde plaats in de krant. Wel werd het - zoals ook elders in het land - met een zekere welwillendheid tegemoet getreden. De discussie over de positie van de vrouw was pas net begonnen en de posities tussen voor- en tegenstanders waren nog niet uitgekristalliseerd. Om het lokale lezerspubliek niet bij voorbaat voor het hoofd te stoten koos de krant in dat soort situaties meestal voor een vriendelijk-neutrale houding in de trend van: ‘het is niet helemaal mijn pakkie-an maar het is nieuw en spannend en het is afwachten welke kant de mening van mijn lezerspubliek zal opgaan.’
In die trend ook had het optreden van de eerste feministes in Amersfoort als een genoegelijke avond voorbij kunnen gaan. Maar dankzij de tegenpolen Betsy en Mina werd het meer dan dat. Het optreden van Betsy voor de pauze wekte irritatie en verveling, maar liet na de pauze mede daardoor de lezing van Mina stralen. De mensen in Amersfoort hadden wellicht niet zo’n genoegelijke avond gehad, maar hadden wel een ritje meegemaakt in een achtbaan van emoties, vol diepte- en hoogtepunten.
Voor hen-die-er-bij-waren-geweest: de start van de vrouwenemancipatie in Amersfoort was niet ongemerkt voorbijgegaan.