De afgelopen decennia zijn veel energiebedrijven geprivatiseerd en is de energiemarkt geliberaliseerd. De overheid houdt toezicht op die markt en faciliteert bedrijven waar nuttig en nodig met subsidies en vergunningen. Bedrijven hebben daardoor alle ruimte gekregen om marktposities te verwerven en winst te maken. Winst op wat eigenlijk een publieke nutsvoorziening is waar je niet zonder kunt. Ook deze winter verwarmen Amersfoorters hun huizen. De thermostaat gaat misschien wat lager om energie te besparen, maar we kunnen moeilijk zonder die warmte.
Nu is het idee achter liberalisering dat bedrijven met elkaar concurreren en dat dit tot betere producten, diensten en prijzen leidt. Het veronderstelt dat consumenten kunnen kiezen met welke partij ze in zee gaan. Bij gas of elektra kun je uit tientallen aanbieders kiezen. Maar… zit je op het warmtenet, dan ben je aangewezen op één aanbieder, en voor veel inwoners is dat nu of straks het Warmtebedrijf Amersfoort. Dit bedrijf is dus feitelijk een warmtemonopolist.
Is een monopolie een probleem?
Monopolies zijn om vijf redenen problematisch:
- Hogere prijzen voor de klant. Als er maar één aanbieder is, kan deze de tarieven voor warmte eenzijdig bepalen. Dit is weliswaar gemaximeerd door de ACM, maar een monopolist gaat daar dan keurig net onder zitten. Lage tarieven hoef je dus niet te verwachten, winstmaximalisatie is leidend.
- Minder keuzevrijheid en pluriformiteit. Er is immers geen concurrentie. Switchen naar een ander warmtenet gaat niet.
- Minder innovatie. Een monopolist heeft minder prikkels om te innoveren omdat er geen concurrentie is.
- Minder efficiëntie. Bij een monopolie ontbreken vaak de economische prikkels die kunnen leiden tot kostenbesparing en efficiënte manieren van werken.
- Minder kwaliteit. Bij een monopolie kan de kwaliteit van het product of de dienstverlening minder zijn omdat er geen concurrentie is om het bedrijf scherp te houden.
Een monopolie in handen van een privaat bedrijf heeft dus nauwelijks voordelen voor de consument. Het heeft alleen buitenproportionele voordelen voor de monopolist zelf. Het is net als bij het spel Monopoly: ’the winner takes it all’.
De enige situatie waarin een monopolie voordelen kán hebben is bij een overheidsmonopolie op algemeen nutsvoorzieningen en cruciale infrastructuur. Denk aan de medische zorg, woningcorporaties, postbezorging, energievoorziening en vervoer. De overheid is immers van ons allemaal. Een monopolie is dan een vorm van collectief eigenaarschap.
Maar uitgerekend deze diensten zijn de afgelopen decennia onder het neoliberale mantra van de ‘marktwerking’ opgegeven, en dat heeft niet onverdeeld goed uitgepakt. We zien een toename van ongelijkheid, minder sociale zekerheid, uitholling van bepaalde sectoren, toename van de macht van grote bedrijven en afname van de macht van werknemers en flexwerkers, toename van de druk op het milieu en meer financiële instabiliteit. Is de warmte eenmaal overgelaten aan de markt en te weinig gereguleerd, zie dat dan maar weer eens terug te draaien.
De roep om collectief eigenaarschap
Bij het Warmtebedrijf Amersfoort speelt ook mee dat dit bedrijf er zonder overheidssubsidies niet zou zijn geweest. Het maakt onderdeel uit van een conglomeraat aan bedrijven dat tientallen miljoenen aan (SDE+) subsidies van het rijk, provincies en gemeenten heeft ontvangen. In het volgende artikel ga ik hier uitgebreider op in. Juist door deze goed gevulde subsidiepotten was het bijzonder aantrekkelijk om iets in de energietransitie te ondernemen. Toch is WBA een 100% privaat bedrijf, en dat is bijzonder. De burger betaalt indirect via overheidssubsidies een groot deel van de warmte-infrastructuur, maar het eigenaarschap en daarmee de controle ligt bij een bedrijf en haar aandeelhouders, en daar heeft de burger niets over te zeggen.
Daarom komt nu in de energietransitie de discussie over collectief en/of publiek eigenaarschap op gang. Demissionair minister Rob Jetten wil in de nieuwe Wet collectieve warmte (Wcw) de publieke belangen bij collectieve warmtelevering optimaal zeker stellen, waaronder de betaalbaarheid, betrouwbaarheid en duurzaamheid. Hij vindt het niet wenselijk dat een warmtenet in handen is van een monopolist. De gemeente Amersfoort is het hiermee eens en onderzoekt nu, vooruitlopend op de invoering van deze wet (gepland voor 2025), of het mogelijk is het warmtebedrijf in collectieve handen te nemen.
Wat betekent dit concreet? Dat de gemeente alleen warmtebedrijven faciliteert waarbij de infrastructuur (buizen in de grond) voor minimaal 51 procent in handen is van een of meerdere publieke partijen. Dat zijn overheden en aan de overheid verwante organisaties. Dit heeft te maken met de zeggenschap. Het monopolie moet dus doorbroken worden. Hier liggen ook kansen voor energiecoöperaties.
Wel goed blijven opletten
Voordat de Wcw in beeld kwam en de gemeente een mogelijke eigen participatie in het warmtenet in Schothorst-Zuid overwoog, is Nysingh advocaten en notarissen ingehuurd voor een advies. Zij gaven een waarschuwing af: een samenwerking aangaan met een marktpartij kan wel, maar realiseer je dat voor zo’n bedrijf winst altijd boven duurzaamheid gaat. “Het is dus verstandig om vooraf te bepalen waaruit het publieke belang precies bestaat en hoe verankerd kan worden dat de gemeente overwegende zeggenschap houdt op die aspecten,” schrijft Nysingh. De risico’s moeten daarom goed worden afgedekt, en de rechtsvorm zorgvuldig gekozen.
Een dergelijke waarschuwing is ook op z’n plaats bij de begeleidende brief die wethouder Astrid Janssen op 3 oktober 2023 aan de raad stuurde. Op pagina 4 schrijft ze: “Door de inbreng van goedkopere financiering via de gemeente c.q. acceptatie van een lager rendement ontstaat er in de uitwerking van de businesscase meer ruimte. In de markt is een financiering van 15 jaar en een rendement van circa 8% gebruikelijk. Als deze termijn langer wordt en de rendementseis lager, ontstaat er meer financiële ruimte om te sturen op publieke belangen zoals betaalbaarheid en verdere verduurzaming.” Het klinkt als een win-win, maar het kan ook anders uitpakken als je niet scherp onderhandelt in het publieke belang en afspraken goed vastlegt en afdwingt.
Bij nieuwe warmtebedrijven of nieuwe uitbreidingen van een bestaand net kun je als overheid met de Wcw in de hand duidelijke voorwaarden stellen. Maar hoe zit het met de bestaande warmte-infrastructuur van het Warmtebedrijf Amersfoort? Als de gemeente (al dan niet samen met de provincie) een belang van 51 procent in het huidige warmtebedrijf wil nemen, zal daarvoor betaald moeten worden. Zijn die middelen er? En wie moet er dan worden uitgekocht? Dat is nog niet zo makkelijk. WBA is namelijk in buitenlandse handen en deze partijen hebben enorme bedragen gereserveerd en deels al geïnvesteerd om een marktaandeel in Amersfoort te verwerven.
Structureel gebrek aan transparantie
Er is nog een probleem met WBA en dat is het structurele gebrek aan transparantie. Alle communicatie loopt via het hoofdkantoor van moederbedrijf Energie voor Elkaar in Ede. Al in een vroeg stadium van mijn onderzoek, na publicatie van een artikel in huis-aan-huisblad Ede Stad, gingen de luiken bij het bedrijf dicht. Ik had onthuld dat het was overgenomen door een Luxemburgs investeringsfonds en dat hadden ze liever onder de pet gehouden.
Ook over de herkomst van de biomassa, de uitstoot van de centrales, de warmtetarieven, afspraken met de gemeente, het onderzoek naar aardwarmte en subsidie-aanvragen bij de overheid wilde het bedrijf niets kwijt, behalve het eigen pr-verhaal op de website. Na overleg met de directie liet de senior woordvoerder weten niet te willen meewerken aan feitelijke checks en wederhoor op artikelen.
Gelukkig zijn er voldoende bronnen voorhanden om claims te controleren en feiten vast te stellen. Meewerken aan wederhoor is vooral in het belang van een bedrijf zelf, al was het maar om te voorkomen dat je de schijn tegen krijgt en het lijkt alsof je iets te verbergen hebt.
Nu zou je kunnen redeneren: ‘Bij een privaat bedrijf gaat niemand dat toch wat aan?’ Maar een onderneming is ook een maatschappelijke speler. Als je mensen in dienst hebt, heb je ook de verantwoordelijkheid om goed voor hen te zorgen. Als je energie produceert en dus vervuilt heb je ook de verantwoordelijkheid om goed om te gaan met het milieu, dat immers van ons allemaal is. Ben je een algemeen nutsbedrijf dat – gesubsidieerd en gefaciliteerd door de overheid – warmte produceert, en ook nog monopolist, dan mag echt wel wat maatschappelijke verantwoordelijkheid worden verwacht. En dat begint bij transparantie.
Voert de gemeente wel regie?
Hier ligt een regierol voor de gemeente Amersfoort. Die heeft immers een strategische samenwerkingsovereenkomst met WBA gesloten, juist om de collectieve belangen goed te borgen. Als er vele miljoenen gemeenschapsgeld naar een private onderneming gaat, wat krijgt de samenleving daar dan voor terug? Van wie zijn de buizen in de grond? Van wie de biomassacentrales? Wordt het rendement doorgeïnvesteerd of vloeit het in de zakken van de eigenaren?
Wethouder Astrid Janssen van Wonen en Energietransitie gaf daar drie jaar geleden deze reflectie op die neerkomt op een opmerkelijke trade-off. In ruil voor het aansluiten van hele woonwijken belooft WBA de biomassa van zo dichtbij mogelijk te halen, iets minder uit te stoten en op termijn over te schakelen naar aardwarmte. Zaken die het bedrijf vanuit het oogpunt van duurzaamheid en maatschappelijke verantwoordelijkheid sowieso al had moeten doen.
Ook komt er een soort klantenraad om gebruikers te vertegenwoordigen. Toen ik daar voor Ede indook bleek het om een onthutsende vorm van pseudoparticipatie te gaan die volledig onder controle van het warmtebedrijf stond. Klanten die eraan deelnamen moesten een geheimhoudingsverklaring ondertekenen op straffe van een direct opeisbare boete van 10.000 euro. Vrijwilligers voor die warmteraad kunnen nu hun hand opsteken.
Eigenlijk is de ‘strategische overeenkomst’ tussen de gemeente Amersfoort en WBA niet meer dan een intentieverklaring zonder harde voorwaarden. Partijen streven naar dit en dat, naar zus en zo. De gemeente wordt blijgemaakt met wat dode mussen, de voordelen zijn vooral voor het warmtebedrijf. Zo gaat het in andere gemeenten ook, het is een bewuste strategie. Het warmtebedrijf bedingt gunstige voorwaarden, terwijl de lokale overheid nauwelijks regie voert in het collectieve belang.
In het volgende artikel duiken we in de bedrijfsstructuur van het Warmtebedrijf Amersfoort en moedermaatschappij Energie voor Elkaar. Dit is een rijk versierde kerstboom aan BV’s met internationale vertakkingen. Wie hebben de macht bij het bedrijf en verdienen aan de Amersfoortse energietransitie? Wie zitten er deze winter lekker warmpjes bij?