Landelijk, provinciaal en lokaal – overal zijn overheden, samen met burgers en bedrijven, bezig om een energietransitie te bewerkstellingen. Van fossiele energie naar energie uit duurzame bronnen. Er zijn internationale afspraken gemaakt om klimaatdoelen te halen en de aarde leefbaar te houden. De hoge prijzen voor energie, een gevolg van onder meer het beëindigen van de gaswinning in Groningen en de boycot op Russisch gas, maken dit nog urgenter.
Transitievisie Warmte wijst de weg
Er worden verreikende beslissingen genomen om hele wijken van het gas te halen en aan te sluiten op warmtenetten. Ook in Amersfoort. Dit is door het college en de gemeenteraad vastgelegd in de Transitievisie Warmte. Hierin staan de uitgangspunten en stappen uitgelegd die de gemeente wil zetten. Het gaat dus niet in één keer, maar gefaseerd per wijk. Daarbij wordt ook per wijk of buurt gekeken welke oplossing het meest geschikt is en daar kunnen bewoners zelf over meebeslissen.
Een belangrijk uitgangspunt is dat de overgang naar aardgasvrije wijken voor bewoners betaalbaar moet zijn en voor woningeigenaren een vrije keuze. Wordt je wijk aardgasvrij gemaakt en wil je niet op het warmtenet, dan kun je ook voor een eigen warmteoplossing kiezen, mits deze minstens net zo duurzaam is. Dit wordt de ‘opt-out’ regeling genoemd. Maar de gemeente heeft wel een voorkeur voor warmtenetten, want “die hebben in de meeste gevallen lagere kosten voor bewoners en bedrijven dan individuele verwarming met warmtepompen,” aldus de transitievisie. In het beleidsdocument en op deze interactieve kaart kun je precies zien wat de plannen voor je eigen wijk zijn.
Wellicht ook interessant: in maart vond een informatieavond plaats over de warmteopties in Amersfoort-Zuid.
Wat is een warmtenet eigenlijk?
Een groot deel van Amersfoort is volgens de gemeente dus geschikt voor aansluiting op een warmtenet. Zo’n warmtenet bestaat uit twee onderdelen. Een buizenstelsel onder de straat dat warm water transporteert waarmee huizen en gebouwen worden verwarmd. En warmtebronnen die dit water verwarmen, zoals gascentrales, biomassacentrales, restwarmte van de industrie, zonne- en aardwarmte. Belangrijk punt: dit systeem is alleen rendabel als er voldoende woningen en gebouwen worden aangesloten. Het is namelijk erg kostbaar om aan te leggen. Een warmtebedrijf onderzoekt daarom altijd of minimaal 70 procent van de huishoudens zich aan wil sluiten.
In Amersfoort zijn drie warmtebedrijven actief: Eneco, Eteck en het Warmtebedrijf Amersfoort (WBA), samen goed voor 4.300 aansluitingen. WBA is de komende jaren de belangrijkste speler. Het bedrijf heeft grote ontwikkelplannen voor Amersfoort en heeft daarom een strategische samenwerking met de gemeente opgezet voor de verdere uitrol van warmtenetten. Doel is de komende jaren circa 14.000 woningen in de wijken Schothorst Zuid en Noord, Soesterkwartier, De Berg, Isselt en De Hoef op het warmtenet aan te sluiten. WBA benadert hiervoor actief inwoners van de buurten die ‘op de route’ van de uitbreiding liggen, zoals Luiaard, Kattenkampen en de Berg.
De warmte wordt betrokken van zusterbedrijf Eemwarmte dat drie biomassacentrales opereert of in ontwikkeling heeft, door het bedrijf zelf ‘duurzame energie-installaties’ genoemd. Aan de Oliemolenhof staat een centrale die sinds 2015 De Nieuwe Stad van warmte voorziet. De Hoef is in november dit jaar in gebruik genomen, en levert nu aan het warmtenet in Vathorst. De Isselt is nog in ontwikkeling. Deze centrales (gaan) draaien op de verbranding van houtsnippers en -pellets.
Waar komt de biomassa vandaan?
Over biomassa is de afgelopen jaren veel te doen geweest. Zo duurzaam is het namelijk niet. Er komt net als bij kolencentrales CO2 bij vrij, er wordt resthout onttrokken aan de natuur (wat de biodiversiteit en bodemkwaliteit in het bos verstoort), en de herkomst is vaak ook onduidelijk. Biomassa wordt daarom vooral gezien als een ’transitiebrandstof’. Bewoners van Schothorst-Zuid liepen er drie jaar geleden tegen te hoop, maar de vergunningen voor de nieuwe centrales waren al verstrekt. Hoewel de gemeenteraad had besloten om geen nieuwe biomassacentrales meer toe te staan.
Over de exacte herkomst van de gebruikte biomassa wil WBA geen transparantie bieden. De gemeente Amersfoort weet het ook niet en haalt die informatie op bij de communicatieafdeling van het Warmtebedrijf. Drie jaar geleden antwoordde het college op raadsvragen over het warmtenet in Schothorst-Zuid: “Het is de verwachting dat meer dan 70% van de biogrondstoffen die wordt toegepast, uit een cirkel van maximaal 50 km rond Amersfoort komt. Verder geldt dat de herkomst altijd herleidbaar is door certificatie volgens NTA 8080, Better Biomass, en er geen andere nuttige toepassing is voor deze vorm van biogrondstoffen.” In een lijst met 64 vragen aan het college van raadslid Rob Molenkamp uit 2020 wordt gesproken over een radius van 150 km.
Dan gaat het over snoeiafval uit de natuur en plantsoenen, restafval van de houtverwerkende industrie, sparren die zijn aangetast door de letterzetter (een kever) en uitheemse soorten zoals de Amerikaanse vogelkers die we liever kwijt dan rijk zijn. Probleem is alleen dat niemand dat kan controleren, want het warmtebedrijf verleent daarvoor geen medewerking. Deze informatie wordt als “concurrentiegevoelig” gezien.
De gemeente heeft nog een tijd beweerd dat het alleen om snoeiafval zou gaan, maar gezien de hoeveelheid centrales in Nederland en het beperkte ‘lokale’ snoeiafval is dit simpelweg onmogelijk. Ook op het veelgehoorde argument dat biomassa een hernieuwbare bron is, kan worden afgedongen. Bomen zijn in een paar uurtjes opgestookt, maar hebben tientallen jaren nodig om weer terug te groeien.
Amersfoort is hierin geen uitzondering; in vrijwel heel Nederland ontbreekt transparantie over de daadwerkelijke herkomst van de biomassa. Van enkele centrales is bewezen dat de pellets met schepen uit de Baltische Staten zijn aangevoerd, maar dat speelt voor zover bekend niet in Amersfoort. Moederbedrijf Energie voor Elkaar, gevestigd in Ede, spreekt zelf inmiddels van een straal van 500 kilometer en een streven om binnen de 150 km te blijven. Dat zou afhankelijk zijn van het seizoen. Maar schaarste in de markt speelt ook een rol. Bronnen in de biomassahandel bevestigen dat de meeste centrales hier de hand mee lichten. Een echt ‘lokale herkomst’ heeft het in ieder geval nauwelijks.
Op termijn hoopt het Warmtebedrijf de houtstook te kunnen vervangen door aquathermie (warmte uit water van de rioolwaterzuiveringsinstallie, de RWZI) en geothermie (warmte die diep uit de aarde naar boven wordt gepompt). Hier wordt ook in Amersfoort onderzoek naar gedaan. Het Ministerie van Economische Zaken en Klimaat heeft WBA een opsporingsvergunning verleend voor geothermie. Maar dit is wel een lange termijn perspectief dat veel onzekerheden kent. Het is niet zeker dat het gebied van Amersfoort hiervoor geschikt is. Zelfs als geothermie inzetbaar zou zijn, is biomassa nog nodig als ‘back-up voorziening’ om de pieken in de wintermaanden op te vangen.
Giftige uitstoot en stankoverlast
Een ander punt waarover weinig transparantie is, is de uitstoot van de centrales. Bij de verbranding komt fijnstof, stikstof, zwaveldioxide en ammoniak vrij. Soms zijn er ook storingen of wordt er te nat hout verbrand, met als gevolg stankoverlast.
Deze emissies zijn wel lager dan die van houtkachels in woonwijken, laat de gemeente Amersfoort weten. Maar uit onderzoek naar het Warmtebedrijf Ede, een zusje van het Warmtebedrijf Amersfoort, waar de centrales in of vlak naast woonwijken staan, bleek er toch aanzienlijke overlast te zijn. De omgevingsdienst behandelt klachten van omwonenden, maar geeft geen inzage in hoe de centrales precies worden gecontroleerd. Het bedrijf zelf levert metingen die dikwijls onder de meest gunstige omstandigheden worden uitgevoerd. Soms wordt er een boete of dwangsom opgelegd.
Milieuorganisatie Mobilisation for the Environment (MOB) van Johan Vollenbroek diende vorig jaar bij de Provincie Utrecht een handhavingsverzoek in tegen drie Amersfoortse biomassacentrales. De centrales aan de Computerweg en Magnesiumweg zouden volgens MOB geen geldige natuurvergunning in het kader van de Wet natuurbescherming hebben. De stikstofuitstoot kan beschermde natuurgebieden verstoren. Inmiddels is de milieuorganisatie ook een procedure bij de rechter gestart. Eerder schreef De Stadsbron al over de luchtkwaliteit in Amersfoort en de rol van de biomassacentrales daarin.
Het WBA heeft bij de bouw van de centrales ook een ’truc’ uitgehaald met de ketels. Door twee kleinere ketels van 14,6 megawatt in één centrale te plaatsen blijven ze onder de strengere uitstootnormen die gelden voor ketels vanaf 15 megawatt. Daar zouden dan duurdere filters op moeten. Bij het Warmtebedrijf Ede ging dat net zo.
De prijs van warmte
Gaat een overstap naar het warmtenet een besparing opleveren in je energiekosten? Je zou denken dat het een stuk voordeliger is dan gas. Zo meldt de regiodirecteur van het WBA, Anita van den Berg, op de eigen website dat de warmte “betaalbaar” is, want “de Autoriteit Consument en Markt (ACM) controleert de maximumtarieven en een maximum winstpercentage.”
In de praktijk blijkt dit echter tegen te vallen. Dat komt vooral door de omstreden wettelijke koppeling van de warmtenettarieven aan de gasprijs. Daarnaast zijn de vaste kosten hoger. Voor een aansluiting op het warmtenet betaal je in het Bergkwartier al eenmalig 8.789 euro. Vervolgens zijn er bedragen die je per jaar betaalt: 500 euro voor vastrecht, 30 euro voor de ‘slimme meter’ en 140 euro voor ‘netonderhoud’. Dan heb je nog geen straaltje warmte afgenomen. WBA vergelijkt de warmtetarieven op haar website heel slim met de maximumtarieven van de ACM en beweert dat de tarieven “tot de laagste van Nederland behoren.” Een vergelijking van de ACM met andere warmtebedrijven laat echter zien dat WBA juist duurder is, al claimt het bedrijf wel de voordeligste warmtenetaanbieder in de provincie Utrecht zijn.
Natuurlijk is het daadwerkelijke warmtegebruik afhankelijk van meerdere factoren, zoals de isolatie van je woning en je eigen stookgewoontes. Het kan voordelig uitpakken, maar evengoed nadelig. Meerdere gebruikers gaven na hun overstap aan meer kwijt te zijn aan warmte dan bij gebruik van een gasketel. Zit je eenmaal op het warmtenet en wil je er later weer vanaf, bijvoorbeeld omdat je bedenkt dat je toch liever een warmtepomp installeert of geen fan bent van verplichte winkelnering, dan betaal je de hoofdprijs om er vanaf te geraken. Dan kan oplopen tot wel 3.000 euro.
De afweging: slim en groen?
Hoe ‘slim en groen’ het Amersfoortse warmtenet in de praktijk is kun je voor jezelf afwegen. Warmtenetten kúnnen voor bepaalde wijken een goede en duurzame oplossing zijn. Dat wordt in de transitievisie goed uitgelegd. Of het ‘slim’ is voor je portemonnee kun je het beste op basis van je huidige verbruik uitrekenen. Op het ‘groene’ karakter is vanwege de biomassa en de uitstoot het nodige af te dingen. Het Warmtebedrijf Amersfoort bedient zich graag van duurzame pr-taal, maar het is verstandig om daar even doorheen te prikken.
In het volgende artikel gaat het over de monopoliepositie van het bedrijf, de gebrekkige transparantie en de vraag of de gemeente Amersfoort nog wel regie kan uitoefenen om het warmtenet in collectieve handen te krijgen.