De Amersfoortse politiek kent geen dualisme. De coalitie houdt de gelederen gesloten. De oppositie volgt de coalitie in veel gevallen. Er zijn enkele criticasters, maar hun voorstellen zijn vrijwel kansloos. De VVD lijkt zelfs in het geheel geen dualisme voor te staan. De liberalen dienen vrijwel geen moties in, want het college hoeft wat hen betreft niet te worden gecontroleerd of gecorrigeerd.
Dit blijkt uit een onderzoek. De Stadsbron onderzocht alle moties en amendementen die werden ingediend na de gemeenteraadsverkiezingen in 2018. De conclusie luidt: in Amersfoort wordt de politiek niet op het scherpst van de snede bedreven. Het merendeel van de moties en amendementen wordt met een grote meerderheid aangenomen of verworpen. Er is geen macht versus een tegenmacht. Ook al zijn er enkele notoire debatkanonnen die vervaarlijk van zich laten horen.
Vanaf de start van deze raad (april 2018) tot en met het eerste kwartaal van 2021 zijn er 442 moties of amendementen aangenomen of verworpen. Het CDA diende de meeste moties en amendementen in (23%). De SP is tweede met 16 procent, daarna volgen de coalitiepartijen GroenLinks en D66 met ieder 10 procent. Kijken we naar het aantal ingediende moties per raadslid, dan is het raadslid van de eenmansfractie DENK de meest productieve, met 29 moties. De raadsleden van de VVD zijn het minst productief op dit gebied; zij scoren iets meer dan 4 moties per raadslid.
Te allen tijde achter de wethouder
De VVD ontpopt zich als een loyale partij. De fractie staat vrijwel te allen tijde achter het college en steunde vooral de eigen ex-wethouder Hans Buijtelaar. In kwesties zoals de westelijke ontsluiting en het conflict-Vahstal kon Buijtelaar rekenen op de VVD. Als het om deze onderwerpen gaat, stemde de VVD desnoods als enige tégen moties die het Buijtelaar moeilijk konden maken.
Buijtelaar werd van alle wethouders het meest geconfronteerd met moties en amendementen (24%). SP en Amersfoort2014 vielen hem voortdurend aan over de rondweg, Vahstal en Amerena. Buijtelaar wordt op enige afstand gevolgd door de wethouders Stegeman en Janssen (15%). Daarna volgen de wethouders Tigelaar (14%) en van Eijk (9%). Hekkensluiters zijn Koser Kaya (7%) en Kraanen (6%), en ten slotte burgemeester Bolsius (3%).
Als wordt gekeken naar het domein (het onderdeel van de begroting), dan vormen Sociaal Domein, Mobiliteit en Ruimtelijke Ontwikkeling de top 3; ze zijn samen goed voor 49 procent van alle moties. Onderwijs, Jeugd en Sport zijn het minst bedeeld, met samen 13 moties. Bij Mobiliteit gaat het vooral om de Westelijke Ontsluiting en de autoluwe binnenstad. De moties binnen het domein Ruimtelijke Ontwikkeling betreffen met name de nieuwbouwprojecten in de diverse wijken van Amersfoort.
De bovenstaande tabel geeft de partijfocus weer. Daarbij wordt gekeken naar de eerste indiener van elke motie en tot welk domein de motie behoort. (Er zijn ook partijen die later ‘mee tekenen’, maar dat verandert niets aan het stemgedrag. ‘Mee tekenen’ moet dan vooral een standpunt benadrukken.) Zo wordt zichtbaar dat bij BPA, D66 en GroenLinks de nadruk ligt op Mobiliteit. Voor CDA en ChristenUnie is dit het Sociaal Domein. DENK focust op Bestuur en Dienstverlening, Lijst Molenkamp op Stedelijk Beheer en Milieu, Amersfoort2014 op Ruimtelijke Ontwikkeling en de overige partijen (lijst Sanders, PvdA en SP) op Wonen.
BPA-moties snel afgetikt
Zoals gezegd: er werd over 442 moties en amendementen gestemd. Daarvan zijn er 264 aangenomen en 178 verworpen. Van deze 442 moties zijn er 92 unaniem aangenomen (21%). Het CDA wist bij 23 moties de raad volledig achter zich te krijgen, de BPA lukte dit geen enkele keer.
Tegenover de 92 moties die unaniem zijn aangenomen, staan 27 moties die door de volledige raad zijn afgewezen met uitzondering van de indienende partij. Het merendeel van deze moties werd ingediend door de BPA. Het lijkt erop dat de persoonlijke verhoudingen een rol spelen bij de BPA-moties. De voorstellen van BPA-voorman Hans van Wegen worden consequent snel afgetikt. De BPA is daarmee - met de SP - de fractie met de meeste moties die vrijwel geen stemmen vóór kregen.
Het CDA lijkt in dit opzicht op nummer twee te staan, maar daarbij dient te worden opgemerkt dat dit is veroorzaakt door de vergadering van 10 november 2020. Daarbij verlieten vier partijen de vergadering voortijdig en was de BPA toch al afwezig. (De vertrekkers protesteerden hiermee tegen de verplichte fysieke vergaderingen in coronatijd, waardoor oudere en kwetsbare raadsleden al acht maanden geen stem konden uitbrengen.) Het CDA heeft op deze avond de moties van de afwezige partijen overgenomen en in stemming gebracht. De vertrekkende partijen waren Amersfoort2014, Lijst Molenkamp, Lijst Sanders en SP. Sinds december 2020 vergadert en besluit de raad digitaal.
‘Partijgelijkenis’: groepsvorming en enkelingen
Door het stemgedrag op te nemen in een database, kunnen we in kaart brengen wie met wie stemt. Is er sprake van duidelijke groepsvorming? Wie zijn de beste vriendjes en wie juist minder? Een voorbeeld: van alle moties waar Amersfoort2014 voor of tegen heeft gestemd, stemden CDA, PvdA en SP in 78 procent van de gevallen hetzelfde en de VVD in 52 procent. Met andere woorden: CDA, PvdA en SP tonen een grotere partijgelijkenis met Amersfoort 2014 dan de VVD.
Hoe feller de kleur rood op deze tabel, hoe groter de gelijkenis. D66 stemt het meest mee met de andere partijen van de coalitie (GroenLinks, ChristenUnie en VVD). De VVD lijkt het minst op bijna alle oppositiepartijen. De coalitiepartijen lijken het meest op elkaar. Interessant is te zien hoe de partijvergelijking met de coalitie als geheel uitpakt. Als de complete coalitie voor of tegen stemt, dan doet de PvdA dit in 81 procent van alle gevallen ook. CDA, Amersfoort2014 en DENK doen dit in mindere mate (van 69% tot 71%). De andere oppositiepartijen (BPA, Lijst Molenkamp, Lijst Sanders en SP) hebben een afwijkend stemgedrag (van 54% tot 55%).
De oppositie is dus duidelijk in twee kampen verdeeld. Aan de ene kant Amersfoort2014, CDA, DENK en PvdA die de coalitie in meer dan 69 procent van de moties volgen in het stemgedrag. Aan de andere kant BPA, Lijst Molenkamp, Lijst Sanders en SP, die zich minder aan de coalitie gelegen laten liggen. Voor CDA en DENK is deze positie niet opmerkelijk; zij hebben immers met het coalitieakkoord ingestemd.
Oppositie lijkt kansloos
Valt uit de database iets te vertellen over het dualisme in de Amersfoortse raad? Een actueel thema: niet alleen door de perikelen in de Tweede Kamer maar ook door de interviews met Rob Molenkamp in De Stadsbron, De Stad Amersfoort en met Rob Lampe in de serie ‘Gratis koffie’. Hij vertrok uit de SP, begon zijn Lijst Molenkamp en kondigde daarna aan dat hij na de verkiezingen in 2022 niet meer zal terugkeren in de raad. Molenkamp denkt buiten de raad meer te bereiken via verschillende actiegroepen. Hij dacht even aan de Partij voor de Dieren - die hem gráág wilde hebben - en was wezen koffie drinken met Amersfoort2014, maar nee.
Hij liep aan tegen een hechte coalitie die uit maar liefst vier partijen bestond en in 64 procent van de stemmingen onverdeeld vóór of tegen was. Deze coalitie wist zich vaak gesteund door de gedoogpartijen CDA en DENK, aangevuld met Amersfoort2014 en PvdA. Samen beschikken deze fracties over een riante meerderheid van 30 van de 39 zetels. In dit licht bezien lijkt oppositie kansloos.
De VVD - een van de drie grote partijen met twéé wethouders - stond toch al door dik en dun achter de omstreden wethouder Hans Buijtelaar. Het deed de oppositie geen genoegen dat de opvolger van Buijtelaar vlot was gevonden in de persoon van Roald van der Linde. De oppositie merkte op dat het deftiger was geweest eerst een debat over de noodzaak van een vervanger af te wachten. Moest die er wel komen, konden de taken niet beter onder de achterblijvers worden verdeeld? Merkwaardig was ook, dat de fractie geen haast maakte met het informeren van de raad. De Stadsbron zag na even zoeken dat De Stad Amersfoort al op vrijdag 7 mei een interview kreeg met de beoogde opvolger - zij het onder embargo - maar dat de raad diens naam pas op 11 mei te horen kreeg, pal voor het genoemde debat. ,,De arrogantie van de macht’’, vonden oppositiepartijen.
Kabbelend debat
Terug naar de moties en amendementen. Dit zijn pogingen om het voorgestelde beleid van het college te veranderen. Als de coalitiepartijen onverdeeld tegen stemmen, dan blokkeren zij de mogelijkheid van een niet-geplande beleidswijziging. In 77 procent van de gevallen stemde de coalitie onverdeeld tegen. Als het een motie of amendement betrof die gerelateerd was aan een raadsvoorstel, dan ligt het percentage op 80 procent. Daarnaast bestaan er de ‘vrije moties’; die zijn niet direct aan een beleid gerelateerd. Dan bedraagt dit percentage 71 procent.
De coalitiepartijen ondersteunen het college dus door vooral onverdeeld tegen te stemmen, en dan met name als het gaat om aan beleid gerelateerde moties. De conclusie dringt zich op dat er in de Amersfoortse raad geen sprake is van een duidelijk doorgevoerd dualisme. (Hoewel tegenstanders van deze aanname erop zullen wijzen dat coalitie- en oppositiepartijen het geregeld eens zijn - zie de tabel ‘Partijgelijkenis’.)
Waarom opereert de oppositie niet zo scherp als velen zouden denken? In de eerste plaats zijn veel onderwerpen niet politiek verankerd. De uitwerking van een autoluwe binnenstad levert geen ideologische verschillen op, maar veeleer praktische zaken die gemakkelijker te overbruggen zijn. Daarnaast lijken sommige partijen - vooral PvdA en CDA - geneigd met het bestuur mee te denken, vaak als gevolg van een bestuurlijk verleden in het college.
Ook de cultuur en de persoonlijkheden in de raad scheppen een sfeer van gemoedelijkheid, waarin het voeren van scherpe oppositie minder passend wordt gevonden. Wie de vergaderingen volgt, ziet over het algemeen een kabbelend debat, slechts onderbroken door enkele ‘angry young men’ - aangevuld met ouderen onder wie Ben Stoelinga en Hans van Wegen - die zich vastbijten op specifieke onderwerpen zoals MOA en Vahstal.
Toch nog een brisant jaar?
Maar wellicht de belangrijkste oorzaak van dit gekabbel is de periode van dit onderzoek. Dankzij het college in de vorige periode (2014-2018) heeft de stad voldoende vet op de botten om veel wensen en verlangens ten uitvoer te brengen. Daardoor kunnen enkele lastige discussies worden voorkomen, zoals bezuinigingen in het Sociaal Domein versus een nieuw stadhuis.
Niettemin kan het laatste jaar van deze collegeperiode brisant worden. Er hangen donkere wolken boven dit college; denk aan de impasse van de westelijke ontsluiting, de noodzakelijke verbetering van de Nieuwe Poort, het dossier-Vahstal en de financiële gevolgen van de coronacrisis. Er moeten verstrekkende keuzes worden gemaakt. Die kunnen een kabbelde discussie in lichterlaaie zetten.
Ten slotte: als er zoveel coalitietrouw bestaat in de gemeenteraad, waarom zou er nog tijd en geld worden gespendeerd aan coalitievorming en een coalitieakkoord? We zouden kunnen kijken naar een alternatief, zoals we bijvoorbeeld aantreffen in de gemeenten Almelo, Leiden en - meer dichtbij - de Utrechtse Heuvelrug. Daar bestaat een ‘raadsbreed akkoord’. Alle fracties hebben er aan meegewerkt en dit akkoord vastgesteld. De hele raad controleert vervolgens hoe het akkoord wordt uitgevoerd. Zou dit iets zijn voor Amersfoort? Hoogleraar Arno Korsten pleitte al in 2018 voor een ‘raadsbreed’ akkoord (zie de bronnen onder dit artikel). Neem daarbij een paar goed ingevoerde wethouders en de gemeente bespaart zich ook een hoop kosten.