De kwaliteit van de lucht die we inademen heeft een flinke invloed op onze gezondheid. Daar is tegenwoordig veel aandacht voor. Luchtkwaliteit begint een steeds grotere rol te spelen in de planning van steden en infrastructuur, en inmiddels ook in het verlenen van vergunningen aan industrie, zoals de veehouderij.
Dit is het eerste artikel in een serie, waarin ik een beeld probeer te geven van luchtkwaliteit in en om Amersfoort. Ik begin met dit vrij technische artikel, waarin ik op een rijtje zet welke factoren in het algemeen van invloed zijn op luchtkwaliteit. Welke stoffen er zijn, wat de gevolgen kunnen zijn en hoe het zit met de lucht in Amersfoort.
In volgende artikelen zoom ik in op Amersfoort, op specifieke stoffen, plekken, maatregelen en belangen.
Figuur 1. Atlas leefomgeving: NO2 in Nederland
Wat bepaalt de luchtkwaliteit?
Er zijn verschillende soorten stoffen die de luchtkwaliteit beinvloeden.
Zo is er fijnstof, dat zijn stofdeeltjes die in de lucht blijven hangen. Ze hebben een aerodynamische diameter van 2 tot 10 micrometer. Dat is niet de diameter die je zou meten als je er een meetlat naast zou leggen, de deeltjes zij ook meestal niet netjes rond, maar er zit een formule achter waarmee je kunt uitrekenen hoe groot ze zouden zijn als ze wel een perfect bolletje zouden zijn. Dan heb je ook nog ultrafijnstof, met een aerodynamische diameter van 0,1 micrometer.
Fijnstof ontstaat vooral door verbranding. Door koolstofhoudende brandstoffen (daarmee bedoelen we bijvoorbeeld aardolie, steenkool, aardgas, maar ook hout) te verbranden stoten we fijnstof uit. Ook wrijving van remmen veroorzaakt fijnstof, omdat de remschijven langzaam slijten. Autobanden op het wegdek laten fijnstof, vooral roet, los bij het rijden, maar vooral bij het afremmen. Ook het wegdek zelf slijt en daarbij komt fijnstof vrij. Het aandeel fijnstof dat veroorzaakt wordt door de verbranding van de brandstof is maar 10% van de uitstoot van Auto's. Wetenschappelijke studies laten zien dat, omdat electrische auto's gemiddeld 25% zwaarder zijn dan hun niet-electrische tegenhangers, ze precies evenveel fijnstof veroorzaken als niet-electrische auto's. Electrische auto's veroorzaken zoveel fijnstof vooral omdat de banden sneller slijten. Om dat op te lossen moet de bandenindustrie een andere oplossing vinden voor het maken van banden, waarin minder koolstof zit. Ik heb geen informatie kunnen vinden over bedrijven die daarmee al aan de slag zijn.
Auto's stoten ook zware metalen uit, maar die zijn letterlijk zwaar, dus die vallen net achter de auto op de weg en waaien niet of nauwelijks op. Wel kunnen ze wegspoelen, het oppervlaktewater in.
Ook bij het vermalen van grondstoffen komt fijnstof vrij. Chemische bedrijven, metaalbedrijven, veevoerbedrijven, overal waar dingen aan stukken gaan komt fijnstof de lucht in.
Niet alleen mensen stoten fijnstof uit. Pollen zijn ook fijnstof. Ze varieren enorm in formaat, maar een deel ervan valt in de categorie fijnstof.
Er kan in de lucht fijnstof worden gevormd, doordat gasvormige stoffen die we uitstoten met elkaar reageren tot fijnstofdeeltjes. We horen tegenwoordig veel over stikstofoxiden, maar er zijn meer gassen tot fijnstof reageren, zoals zwaveldioxide, ozon en ammoniak. Dit wordt secundair fijnstof genoemd.
In de veeteelt komen veel van die gassen vrij, en daarmee is de veeteelt een van de grootste veroorzakers van fijnstof.
In huis wordt ook fijnstof geproduceerd. Wat voor de hand ligt zijn houtkachels of open haarden, rook van sigaretten en de barbecue in de tuin. Iets minder algemeen bekend is het fijnstof afkomstig van kaarsen, wierook en van het bakken van etenswaren.
Wat precies de gevolgen zijn van slechte luchtkwaliteit hangt af van heel veel verschillende factoren. Niet alleen de daadwerkelijke uitstoot van stoffen maakt uit, maar ook bijvoorbeeld geologie, de dominante windrichting, het weer in het algemeen en of mensen daadwerkelijk worden bootgesteld aan slechte luchtkwaliteit.
Een beetje een aparte categorie is roet. Dat zijn nog weer kleinere deeltjes.
Wat zweeft er zoal rond in Amersfoort?
In Amersfoort wordt de lucht bepaald door verschillende factoren. Het meeste komt uit het buitenland, en vanuit Nederland zijn er meerdere factoren die bijdragen. Voor het totaal van de PM10 zijn dat verkeer (1.71μg/m3, de eenheid is microgram per kubieke meter), landbouw (1.42μg/m3), consumenten (0.84μg/m3) en industrie (0.82μg/m3), zie figuur 2. Voor andere stoffen liggen de verhoudingen anders, vooral voor NO2, waar verkeer verreweg het grootste deel van de vervuiling veroorzaakt. Maar kijk vooral zelf nog even naar de andere tabs in de grafiek, via https://samenmeten.rivm.nl/opbouw/
De kwaliteit van de Amersfoortse lucht is heel gemiddeld. In de meeste steden in de randstad is het erger, en in veel andere steden is het beter.
Figuur 2. Tabel PM10 in Amersfoort in 2016 en voorspelling voor 2030
Wie houdt dat eigenlijk in de gaten?
Het RIVM maakt kaarten van de luchtkwaliteit in en rond Amersfoort. Die maken ze met behulp van metingen en met modellen. Als ze weten welke bedrijven er fijnstof veroorzaken, en hoeveel verkeer er is op wat voor een soort weg, dan kunnen ze een vrij goed model maken van hoe de lucht in Amersfoort is. Ze nemen ook de windrichting en het weer mee.
De modellen gaan de mist in als er iets gebeurt waarvan het RIVM niets weet of kan weten. Een incident bij een bedrijf, een bedrijf dat zich niet aan de vergunning houdt, uw buurman die de barbecue of houtkachel aansteekt, dat komt niet in het model terecht.
Het heeft dus wel zin om ook nog metingen te doen. Dat wordt gedaan op diverse strategische punten in Amersfoort, door het RIVM, door de gemeente, maar ook door inwoners die meten rond hun eigen huis. Op de website Samen Meten (https://samenmeten.rivm.nl/dataportaal/) zie je een kaart met de meeste meetpunten (zie ook figuur 3). Het is leuk om die even te bekijken en op wat verschillende meetparameters te klikken. In Amersfoort hangen meetkastjes van inwoners die zijn aangesloten op het project Luftdaten. Dat zijn de meetpunten die beginnen met de code LDT. Ze meten ‘real time’ de PM2.5 en PM10 concentraties. Daarnaast zijn er nog sensoren van de gemeente die datzelfde doen. De gemeente heeft ok nog her en der palmesbuisjes hangen (met code APB). Die verzamelen gedurende een paar dagen of weken NO2. Ze moeten worden opgehaald en geanalyseerd om de gegevens eruit te krijgen. Daarmee kun je dus niet zien op welke momenten van de dag de meeste NO2 uitgestoten wordt, maar wel op welke plekken het schoner is dan op andere.
Het RIVM meet ook real time NO2, maar niet in of rond Amersfoort.
Figuur 3. Kaart met de meetpunten voor PM10
En wat doet dat dan met onze gezondheid?
Er is een verschil tussen chronische blootstelling, dat is langdurige blootstelling aan, vaak relatief lage, hoeveelheden verontreiniging, en incidentele blootstelling, bijvoorbeeld twee dagen rond oud-en-nieuw, waar de verontreinigingsniveaus wel honderd maal zo hoog zijn.
Fijnstof en NO2 zijn slecht voor onze gezondheid. Ze zorgen voor een verminderde werking van de longen, maar ook van het hart en de vaten. Stofdeeltjes kunnen in de longen ontstekingen veroorzaken die weer kunnen leiden tot snellere stolling van het bloed, met hartinfarcten als mogelijk gevolg, en tot versnelling van aderverkalking en verhoging van de bloeddruk. Roetdeeltjes zijn zo klein dat ze heel diep in de longen doordringen en ook in het bloed terecht kunnen komen.
Vooral bij kinderen is veel onderzoek gedaan naar de effecten van slechte lucht. In Nederland hebben kinderen die bij wegen wonen meer kans op longproblemen dan kinderen die niet aan luchtverontreiniging door verkeer zijn blootgesteld. Dat zijn dus chronische blootstellingen.
Bij incidentele blootstellingen zie je vooral veel meer sterfgevallen. Mensen die een paar dagen of weken eerder overlijden dan wanneer ze niet zouden zijn blootgesteld aan een korte, hoge concentratie luchtveruiling.
Dit is de basis van wat u moet weten over fijnstof te kunnen voeren en volgen. De komende tijd gaat De Stadsbron de politieke discussie in de stad volgen, en op zoek naar mensen, groepen of projecten die zich met het onderwerp bezig houden. Aanstaande dinsdag, 10 december is er een ronde in de gemeenteraad over ‘samen werken aan schone lucht’.