In dit tweede artikel over hoe ons bestuur in elkaar zit gaan we kijken naar de verschillende bevoegdheden die de bestuurslagen hebben. Als we weten welke taken door wie worden uitgevoerd, krijgen we een beter beeld van waar we ons gemeentebestuur wel en niet op aan kunnen spreken of wat we van ze kunnen verwachten.
Het bestuur in Nederland zit van groot naar klein ongeveer als volgt in elkaar:
- De rijksoverheid
- De provincie en de waterschappen
- De gemeentes
Dat is niet van hoog naar laag, want er is geen officiele hierarchie tussen de verschillende bestuurslagen. Nederland is een gedecentraliseerde eenheidsstaat. Dat betekent dat in de grondwet geen taakverdeling is vastgelegd. Er staat niet in dat gemeentes het lokale bestuur regelen en ook niet wie er verantwoordelijk is voor de ouderenzorg of het onderwijs. De wetgever bepaalt wie welke taken uitvoert en bepaalt ook wie er ingrijpt als bijvoorbeeld gemeenten “in strijd met het recht of het algemeen belang handelen of hun wettelijke plicht verzaken (taakverwaarlozing).” In dat geval wordt een gemeente onder toezicht van de provincie gesteld.
Gemeente voert landelijk en eigen beleid uit
Een gemeente voert alleen taken uit die direct van belang zijn voor haar inwoners, maar niet alle taken die aan dat criterium voldoen zijn bij de gemeente ondergebracht.
De gemeente mag zelf beslissen hoe de stad ingericht wordt. Of er een schouwbourg moet komen, of liever een sporthal. Een winkelcentrum of woningen, een fietspad of een rondweg.
Maar de gemeente heeft ook een aantal dingen die ze verplicht uit moet voeren. Je moet een paspoort of een rijbewijs kunnen halen, een geboorte of overlijden kunnen melden en dergelijke. Dat zijn eigenlijk gemeente-overstijgende taken, maar ze lokaal uitvoeren is handiger. Het uitvoeren van landelijke wetten door gemeentes heet medebewind.
Op medebewind gebaseerde taken van gemeenten
Het zou niet handig zijn als je als burger naar bijvoorbeeld de hoofdstad zou moeten voor de verlenging van je rijbewijs. Daarom zijn er een paar dingen die de gemeente doet maar die niet per se gemeentebelang zijn.
Het gaat dan vooral over de uitgifte van officiele documenten zoals een rijbewijs, paspoort of identiteitskaart, en het bijhouden wie er in een gemeente woont.
Ook verdeelt de gemeente geld van de rijksoverheid. Dat wordt bijvoorbeeld uitgegeven aan subsidies voor sport of cultuur.
Afhankelijk van de mening van de provincie mag de gemeente bestemmingsplannen maken. Hiermee wordt vastgelegd waar natuur komt, recreatie, detailhandel, woningen of bedrijven.
Toezicht op woningcorporaties en socale woningbouw Is een gemeentetaak, evenals het aanleggen en onderhouden van infrastructuur binnen de gemeente.
Handig om lokaal uit te voeren is de wet milieubeheer, die gaat over onder andere het gescheiden inzamelen van huisvuil.
Dan zijn er nog de taken voor inwoners die hulp nodig hebben. De gemeente verdeelt bijvoorbeeld geld voor uitkeringen.
Met de Wet maatschappelijke ondersteuning helpt de gemeente mensen die zorg nodig hebben aan hulp, dagbesteding, een veilige opvangplek of een PGB (persoonsgebonden budget).
De uitvoering van de Participatiewet zorgt ervoor dat mensen die wel zouden kunnen werken maar daarbij ondersteuning nodig hebben zoveel mogelijk kansen krijgen om te werken. Dat geldt ook voor mensen met een arbeidsbeperking, die helpt de gemeente aan passend werk.
In de jeugdwet staat dat gemeentes moeten zorgen voor jeugdhulp. Dat houdt alles in wat nodig kan zijn, hulp aan gezinnen die niet goed functioneren, hulp aan jongeren met problemen of beperkingen, en aanpak of voorkomen van kindermishandeling.
De gemeente zorgt ook voor de huisvesting van scholen en het verdelen van geld voor extra begeleiding van leerlingen die dat nodig hebben.
De provincie
Ook de provincie heeft haar eigen taken en voert daarnaast taken van de rijksoverheid uit. Ze mogen zelf beslissen waar provinciale wegen aangelegd worden en waar natuur komt, maar dat er een bepaalde hoeveelheid natuur moet komen, dat besluit weer de rijksoverheid.
Door Janwillemvanaalst - Eigen werk, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=75484306
Taken provincie
De provincie houdt zich vooral bezig met de inrichting van het gebied. Met de Wet ruimtelijke ordening bepaalt ze of steden en dorpen uit mogen breiden en waar bedrijventerreinen mogen komen.
In structuurplannen wordt bepaald waar infrastructuur zoals (spoor)wegen, waterwegen, Natuurgebieden, landbouwgebieden en plekken voor recreatie moeten komen. Daar moeten gemeentes dan weer rekening mee houden.
Naast plannen bouwen ze ook zelf. Ze leggen provinciale wegen, fietspaden en bruggen en nieuwe natuur aan en onderhouden die ook.
De provincie heeft een taak in veiligheid en het tegengaan van vervuiling. Ze wijst plekken aan waar gezwommen mag worden, zorgt voor veilig transport van gevaarlijke stoffen, ruim vervuiling op en controleert op de naleving van milieuwetten. Bodemsanering is ook een taak van de provincie, en omdat vervuiling in de bodem ook in het grondwater terecht kan komen is de provincie ook verantwoordelijk voor de kwaliteit van het grondwater.
Tenslotte is er nog een toezichthoudende functie. Gemeenten moeten elk jaar hun begroting laten goedkeuren, en de provincie houdt ook toezicht op de waterschappen.
Het waterschap
Nederland is ook nog eens verdeeld in verschillende waterschappen, soms ook hoogheemraadschappen genoemd. Die overlappen geografisch niet met de provincies. Ze zijn eerder opgedeeld in verschillende stroomgebieden. Dat is handig, want ze zijn vaak lang geleden geboren uit de noodzaak om water eerlijk te verdelen tussen gebruikers stroomopwaarts en stroomafwaarts. Daarnaast zorgen ze voor bescherming tegen te veel water.
Inmiddels moeten de waterschappen ook bemiddelen tussen verschillende belangen. Natuur heeft vaak een hoge waterstand nodig, waar landbouw gebaat is bij een lage waterstand. Natuur en recreatie hebben schoon water nodig, maar landbouw en veeteelt zorgen voor veel vervuiling. Als je stemt voor de waterschapsverkiezingen, moet je vaak tussen die twee belangen kiezen.
Nederland heeft 21 waterschappen en Amersfoort ligt in het waterschap Vallei en Veluwe.
De stroomgebieden in waterschap Vallei en Veluwe
Taken van een waterschap
Waterschappen zorgen dat de waterstand op een hoogte blijft die voor inwoners, landbouw en natuur geschikt is. Zoals hierboven gezegd kunnen natuur en cultuur conflicterende belangen hebben waarin een afweging gemaakt moet worden.
De waterstanden kunnen worden geregeld met sluizen en gemalen, en water van rivieren kan tegengehouden worden met dijken. Het waterschap beheert die dijken en bedient ook de sluizen en gemalen.
Ook waterkwaliteit en natuur langs het water liggen op het bordje van het waterschap. Dat gaat dan over de kwaliteit van het oppervlaktewater, de provincie zorgt voor de kwaliteit van het grondwater. Het waterschap is verantwoordelijk voor waterzuivering en controleert de kwaliteit van het zwemwater.
Sommige waterwegen zijn onder de hoede van het waterschap, en zelfs enkele wegen op het land, bijvoorbeeld die naar sluizen, of over dijken.
Waterschappen staan onder toezicht van de provincie. De provincie stelt ook beleidskaders op voor de waterschappen. Waterschap Vallei en Veluwe ligt in drie provincies en krijgt dus opdrachten uit verschillende beleidskaders.
Ook Europees is er een kaderrichtlijn Water waar het waterschap naar moet handelen.
De rijksoverheid
De rijksoverheid, ook wel het rijk genoemd, is er voor beleid dat de hele samenleving aangaat. Je moet dan denken aan veiligheid, vrijheid, duurzaamheid, internationale betrekkingen, de democratie en de rechtsstaat. Het rijk en maakt wetten en beleid op landelijk niveau en ziet er op toe dat het uitgevoerd wordt. Bij het rijk komt verder alles samen wat de verschillende gemeentes aan medebewindtaken uitvoeren.
Het rijk geeft geld aan gemeentes uit het gemeentefonds. De gemeente krijgt geld voor elke jongere, uitkeringsgerechtigde, leerling, historische stadskern, woonruimte en nog een stuk of vijftig meer ‘maatstaven’.
Het rijk bepaalt vooral waar inwoners recht op hebben, bijvoorbeeld qua onderwijs of zorg.
Stemmen
Als u stemt voor de gemeenteraad, de provincie, het waterschap of de tweede kamer, kunt u met de informatie in dit artikel besluiten welke aspecten van beleid u aan welke partij over wilt laten. Het heeft natuurlijk weinig zin om lokaal te stemmen op een landelijke partij omdat die meer rijkswegen aan wil leggen, of provinciaal voor hogere uitkeringen.
Zoals te lezen is in het stadsbronartikel "Amersfoort stemt landelijk" van Stan Iking, stemmen Amersfoorters vaak lokaal op de partij wiens landelijke beleid ze goedkeuren. Het kan maar zo zijn dat dat niet de meest effectieve inzet van uw stem is.