Hoe afgehaakt is Amersfoort?
Eind 2021 verscheen het onderzoeksrapport Afgehaakt Nederland, over buitenstaanders en gevestigden. Dit rapport is geschreven door Josse de Voogd en René Cuperus. Zij onderzoeken hoe gestapelde verschillen in opleidingsniveau, inkomen en gezondheid zich laten vertalen in sociale-culturele voorkeuren en politieke keuzes. Maar met name ook in de indeling van deze verschillen over het land.
Hoogopgeleiden, jongeren en mensen met een bovenmodaal inkomen hebben meer vertrouwen in de politiek en stemmen vaker op de gevestigde politieke partijen. Een lage opkomst bij verkiezingen en stemmen op buitenstaanderspartijen hangen samen met achterstanden op het vlak van werk, inkomen en gezondheid. Uit dit onderzoek blijkt dat vooral de ervaren gezondheid een factor is die het vertrouwen in de politiek en de neiging om daarin actief mee te doen door te gaan stemmen, beïnvloedt.
De Atlas van afgehaakt Nederland gaat verder in op de regionale verschillen tussen mensen, regio’s, gemeenten en wijken als het gaat om politieke participatie. Met behulp van veel kaarten en afbeeldingen maken zij de geografische verschillen in Nederland, maar ook in een vijftal gemeenten zichtbaar. Hiermee wordt zichtbaar wie afhaken, waarom zij dat doen en waar het gebeurt. Volgens de auteurs zijn deze inzichten belangrijk om het fundamentele meningsverschil over de toekomst van de samenleving en het haperende democratisch proces te begrijpen en te zoeken naar oplossingen.
Ook in Amersfoort is aandacht voor de kloof tussen politiek en burgers. In een van de eerste bijeenkomsten van de gemeenteraad in 2022 sprak zij al het voornemen uit om actief aan de gang te gaan om de kloof tussen burger en politiek kleiner te maken. Tijdens deze bijeenkomst kwam de Atlas van Afgehaakt Amersfoort al ter sprake. Inmiddels is er alweer twee jaar verstreken en de kloof tussen de burger en de politiek lijkt eerder groter dan kleiner te zijn geworden. Ook de Amersfoortse Rekenkamer constateert dat de beoogde participatie van de burger weinig succesvol is. Maar waar de Rekenkamer haar pijlen richt op de (interne) besluitvormingsprocessen, kijkt de Atlas vooral naar de verschillen tussen burgers op het gebied van opleiding, inkomen en gezondheid. Er is een tweedeling aan het ontstaan tussen gevestigden (burgers die deelnemen aan het politieke proces) en buitenstaanders (burgers die dat niet meer doen). Om deze laatste groep weer te betrekken bij de politieke besluitvorming is meer nodig dan alleen het aanpassen van (interne) besluitvormingsprocessen. En wat nodig is laat zich eenvoudig afleiden uit de gevonden samenhang tussen het politiek gedrag en de persoonskenmerken.
De auteurs hebben ook een vijftal gemeenten onderzocht en constateren dat de verschillen niet alleen tussen gemeenten optreden, maar ook binnen gemeenten. Er bestaan grote verschillen tussen de onderzochte wijken per gemeente. Helaas behoorde de gemeente Amersfoort niet tot de onderzochte vijf gemeenten, dus tijd om dit nu te doen.
Methode
De onderzoekers van de Atlas van Afgehaakt Nederland maken veel gebruik van openbare informatie. Informatie voor alle inwoners van Nederland. Op de site van het CBS en het RIVM is bijna alle informatie te vinden. Veel van deze informatie is ook op wijk- en buurtniveau uitgesplitst, waardoor het mogelijk wordt om ook voor Amersfoort te onderzoeken of er sprake is van afgehaakte wijken en/of buurten.
In tegenstelling tot de Atlas van Afgehaakt Nederland maak ik zoveel mogelijk gebruik van buurtcijfers in plaats van wijkcijfers. Buurten vormen vaker een sociale eenheid dan wijken. Neem als voorbeeld de wijk het Soesterkwartier. Volgens de opgave van de gemeente is deze opgebouwd uit de volgende acht buurten: Rivierenbuurt-Oost, Rivierenbuurt-West, Gerrit van Stellingwerfstraat e.o., Bloemenbuurt-Oost, Bloemenbuurt-West, Bomenbuurt, Puntenburg, en tenslotte Piet Mondriaanlaan e.o. Kijken we naar de scores op de ervaren gezondheid dan verschillen deze per buurt van 62% tot 77,5%. Een groot verschil. Het gemiddelde cijfer voor de wijk Soesterkwartier bedraagt 69,2%. Het maakt dus veel uit of je op wijkniveau of op buurtniveau kijkt. Nadelen zijn er ook. Niet alle buurten doen om verschillende redenen mee; ze hebben geen inwoners (buurten op industrieterreinen), de aantallen zijn te klein om te presenteren (privacy), of het onderzochte onderdeel komt in de buurt gewoon niet voor. Maar met weglating van deze buurten blijven er in Amersfoort nog 123 over, verdeeld over 31 wijken.
Ervaren gezondheid
De onderzoekers van de Atlas zien de -door de inwoner- zelf beoordeelde gezondheid als een belangrijke factor die samenhangt met het stemgedrag. Zelf zeggen zij: ’het lijkt erop of bij gezondheid tegelijkertijd individuele factoren -opleiding, inkomen en leeftijd-, als ook de meer maatschappelijke dimensie van sociale samenhang, eenzaamheid, vertrouwen en burgerschap samenkomen. Kunnen we naast een ‘diplomademocratie’ wellicht ook spreken over een ‘gezondheidsdemocratie’? Gezondheid gaat over deelname en toegang tot werk, inkomen, gezien worden, en tot ‘aanhaken’.
De bovenstaande kaart van Amersfoort met buurtindeling laat zien dat de buurten van Vathorst en in het zuiden de buurten van de Berg-Noord, de Berg-Zuid, Vermeerkwartier, en Leusderkwartier de hoogste ervaren gezondheid kennen. De buurten in Soesterkwartier, Koppel, Liendert, Kruiskamp, en Schuilenburg kennen de laagste ervaren gezondheid. De grote vlakken aan de west- en oostkant van Amersfoort zijn de weinig bewoonde buurten In Hoogland-West, en Buitengebied-Oost.
Gemiddeld ervaart 72% van alle inwoners (ouder dan 18 jaar) een goede gezondheid. Dit ligt iets hoger dan het landelijk gemiddelde (69%). Het laagst wordt dit ervaren in de buurt Jericho/ Jeruzalem (56%) en het hoogst in de buurt De Lichtenberg (83%). Anders gezegd: bijna 1 op de 2 inwoners van Jericho/ Jeruzalem ervaart een minder goede tot slechte gezondheid, terwijl dit voor de top 5 buurten slechts 1 op de 5 inwoners betreft.
Eenzaamheid
De onderstaande kaart presenteert cijfers over eenzaamheid. Dit is het percentage personen van 18 jaar en ouder dat zich (zeer) sterk eenzaam voelt. Het beeld is gespiegeld. De donkergekleurde buurten juist minder positief voor politieke participatie. Maar het beeld is ongeveer gelijk aan het beeld van de ervaren gezondheid.
Kijken we naar de beste en slechtst scorende buurten, dan ziet dit er als volgt uit:
Gemiddeld voelt 14% van de inwoners van Amersfoort zich (zeer) ernstig eenzaam, dus 1 op de 7 inwoners. Maar ook hier grote verschillen tussen de verschillende buurten. Het minst eenzaam zijn de inwoners van de Oranjebuurt (6,5%) en het meest die van Schuilenburg-Noord (22%) Dit is meer dan 3x zoveel.
Vrijwilligerswerk
Vrijwilligerswerk kan gezien worden als een bepaalde mate van sociale betrokkenheid, aangehaakt zijn. Eenzelfde overzicht kan gemaakt worden voor het vrijwilligerswerk in Amersfoort.
Als ook hier de buitengebieden buiten beschouwing worden gelaten., zijn het vooral de zuidelijke buurten van Amersfoort die het hoogst scoren. De Indische buurt kent het hoogste aandeel vrijwilligers met bijna 40%. Bij de 65+ categorie ligt dit zelfs nog hoger (bijna 42%) De Zangvogelbuurt kent het laagste aandeel met 18,6%.
Mattheuseffect
De bovengenoemde kenmerken laten zien dat deze niet evenredig verdeeld zijn over geheel Amersfoort, maar dat zij vaker voorkomen in specifieke buurten. Ditzelfde valt ook te zeggen voor de andere kenmerken die in de Atlas zijn onderzocht, zoals inkomen, opleiding, werk, arbeidsongeschiktheid etc. Het valt op dat steeds hetzelfde patroon waarneembaar is. In de buurten van de wijken Soesterkwartier, Koppel, Liendert, Kruiskamp, en Schuilenburg wonen dus mensen die meer dan gemiddeld te maken hebben met factoren die bijdragen aan het proces van afhaken. Aan de andere kant treffen we vooral buurten in de wijken van Amersfoort -Zuid die bewoond worden door mensen die juist een groter vertrouwen in de politiek hebben.
Wat geconstateerd wordt is het Mattheuseffect. Dit effect werd voor het eerst gebruikt door de socioloog Merton die concludeerde dat “zij die al veel hebben, meer krijgen, en degenen die niets hebben, ontnomen wordt wat ze verdienen”. De naam is ontleend aan het evangelie van Mattheus (vers 25:29). Voor de mensen die minder met de Bijbel bekend zijn, kun je ook verwijzen naar het spreekwoord ‘de duivel schijt altijd op de grootste hoop’. Minder prozaïsch, maar wel duidelijk. Ook in Amersfoort is een tweedeling waar te nemen.
Op basis van alle data is er een rangorde te maken van alle buurten, beginnend met de buurten met een hoog politiek vertrouwen tot de buurten die dit niet hebben.
In bovenstaande tabel zijn de bovenste en de onderste buurten weergegeven. De buurt ‘De Lichtenberg’ scoort op alle onderzochte onderdelen het beste, terwijl de (momenteel veel besproken) buurt Jericho/ Jeruzalem de hekkensluiter is.
Stemgedrag
Nu er een volgorde bepaald is van alle buurten met kenmerken van bewoners, die volgens de Atlas van Afgehaakt Nederland een samenhang vertonen met het politiek gedrag, moet dit laatste onderzocht worden. Dit doen we door de verkiezingsuitslag van de Tweede Kamerverkiezing 2023 te koppelen aan de wijken. Inderdaad de wijken. Helaas is het niet mogelijk om de verkiezingsuitslag te koppelen op buurtniveau. Enerzijds omdat niet alle buurten ook een stembureau hebben, en anderzijds omdat je in Amersfoort overal je stem kunt uitbrengen. Om dezelfde reden is het ook niet mogelijk om het opkomstpercentage per wijk of buurt te bepalen. Het is niet openbaar waar iemand heeft gestemd.
De onderzoekers van de Atlas van Afgehaakt Nederland onderscheiden gevestigde en buitenstaanderspartijen. Daarbij wordt gekeken, zowel naar de kiezers van deze partijen als naar de partijen zelf. Kiezers zijn bevraagd naar hun stemgedrag en naar hun tevredenheid over het eigen leven en naar hun optimisme over Nederland. Gevestigde partijen worden dan gedefinieerd als partijen die (substantieel) meebesturen op nationaal, provinciaal en lokaal niveau. De onderzoekers rekenen VVD, CDA, PvdA, D66, CU, GroenLinks en SGP tot de gevestigde partijen, en PVV, SP, FvD, 50PLUS, PvdD, DENK, Bij1 en BBB tot de buitenstaanderspartijen.
Hoewel sinds de laatste landelijke verkiezingen PVV en BBB- regeringsverantwoordelijkheid dragen, wordt de indeling van de Atlas gevolgd. NSC is ingedeeld bij de gevestigde partijen.
Kijken we naar Amersfoort, en koppelen we het aandeel stemmen op buitenstaanderspartijen met de gecombineerde kenmerken van afgehaakt zijn (zoals ook bij de buurten is gedaan) dan ontstaat de volgende tabel:
De wijk Berg-Noord is het minst afgehaakt en kent ook het laagste aandeel stemmen op buitenstaanderspartijen. Liendert sluit de rij, maar kent niet het hoogste aandeel stemmen op buitenstaanderspartijen. Dit is de wijk Kruiskamp. Er bestaat evenwel een sterke samenhang tussen de gecombineerde kenmerken van afgehaakt zijn en het stemgedrag.
Op basis van deze gevonden samenhang kan gesteld worden, dat dit ook opgaat voor de buurten. De kans op afhaken (niet stemmen of stemmen op buitenstaanderspartijen) is groter in buurten met veel minder goede kenmerken dan in de buurten waar er meer goede kenmerken zijn. Dus de kans op afhaken in Jericho/Jeruzalem is groter dan in de buurt De Lichtenberg.
Duiding
Amersfoort kent dus ook -net als andere gemeenten- afgehaakte wijken/buurten. Dat Amersfoort vaak een hogere opkomst bij verkiezingen heeft, zal meer te danken zijn aan de afwijkende samenstelling van de bevolking (meer hoger opgeleid, meer verdienend, en jonger), dan aan een beter functionerend politiek systeem. Het is dus minder het resultaat van betere participatie of meer vertrouwen in de politiek.
Afhaken heeft belangrijke gevolgen voor de het functioneren van onze democratie. Als steeds meer mensen niet meedoen (laag opkomstpercentage), neemt het probleem van de legitimiteit en representativiteit toe. Want wie wordt er nog vertegenwoordigd? Als bepaalde buurten niet meer vertegenwoordigd zijn, is het maar de vraag in hoeverre hun belangen nog meegenomen worden in de politieke besluitvorming. Zeker als steeds meer het ‘winner takes it all’ principe wordt gebezigd in de politiek (het systeem waarbij de oppositie geen inbreng heeft), wordt het proces van afhaken alleen maar versterkt. Er ontstaat een neerwaartse spiraal waarbij afgehaakte inwoners steeds meer constateren dat de politiek er niet voor hen is, wat dan bij volgende verkiezingen zich laat vertalen in nog meer afhaakgedrag.
Een tweede groot probleem dat meespeelt, is dat door de (geografische wijk/buurt) tweedeling in de maatschappij mensen elkaar steeds minder ontmoeten en er dus steeds minder een dialoog plaats vindt. Iedereen blijft steeds meer in de eigen bubbel zitten en ontmoet steeds minder andersdenkenden. De onlangs gepromoveerde socioloog Quita Muis ontdekte dat niet zozeer de verschillen in denken tussen hoog- en laagopgeleiden steeds verder uit elkaar lopen, maar dat vooral hoogopgeleiden veel homogener zijn gaan denken. Andersdenkenden worden dan snel als polariserend ervaren. Daarnaast lijken de hoogopgeleiden steeds meer een eigen waarden- en normensysteem te ontwikkelen met een hoog superioriteitsgevoel. De andere bubbel krijgt dan vaak het verwijt, het niet te snappen, niet slim genoeg te zijn om het te bevatten. Dit gevoel is minder andersom.
We spreken over’ afgehaakten’ maar dit zou ook – en misschien beter – ‘afgehaakt gemaakten’ kunnen zijn. Er zijn twee bubbels die langzaam van elkaar weg drijven. Hoogopgeleiden (gevestigden) die weinig begrijpen van de meer technisch (middelbaar en lager; buitenstaanders) opgeleiden en andersom. Feit is wel dat ook in Amersfoort het politieke domein wordt beheerst door hoogopgeleiden. Is het toeval dat plannen voor Liendert pas na veel strijd worden aangepast, terwijl die van de Indische buurt na een inspraakronde al worden aangepast? Het antwoord is voor veel burgers al niet meer belangrijk, zij zien in dit soort zaken een bevestiging van hun eigen gelijk, afhankelijk wat hun positie is, buitenstaander of gevestigde. Werken aan het herstel van het politieke vertrouwen is vooral een proces van binnenuit, van het eigen gedrag en eigen denkbeelden. Om met nog een Bijbelse spreuk te eindigen: Haal eerst die balk uit je eigen oog. Pas dan zie je scherp genoeg om die splinter uit het oog van de ander te halen".