Het aantal jonge mantelzorgers in beeld bij Amersfoortse middelbare scholen is vaak op één hand te tellen. En dat is opvallend, want uit landelijk onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau blijkt dat zo'n één op de vijf leerlingen opgroeit met een zorgsituatie thuis.
Cijfers uit de Amersfoortse monitor sociaal domein 2020 laten een vergelijkbaar beeld zien: bijna vier op de tien jongeren tussen de 13 en 17 heeft, of had in het verleden, een lichamelijk of psychisch ziek of verslaafd gezinslid. De aantallen die zorgcoördinatoren en docenten van scholen in Amersfoort noemen liggen vaak ver onder deze cijfers. Dat blijkt uit diverse gesprekken met zorgcoördinatoren en docenten van verschillende scholen uit het voortgezet onderwijs en middelbaar beroepsonderwijs in de stad.
"Op preventief gebied is er nog veel werk te verrichten. Er zijn scholen die beweren dat het onderwerp bij hen niet speelt. Maar als je er niet naar vraagt, kom je het ook niet te weten", zei Heleen Vonk van welzijnsorganisatie Indebuurt033 eerder in een artikel van De Stadsbron. Scholen moeten volgens Heleen Vonk en haar collega Sytske Stoop meer oog hebben voor kinderen met een zorgsituatie thuis. Het thema pas aandacht geven als er problemen ontstaan is volgens Vonk en Stoop te laat.
Vroeg signaleren is belangrijk, zeggen ook deskundigen. En onderzoekers zien de school of opleiding als belangrijkere vindplaats. Op tijd signaleren kan onderwijskansen waarborgen, en als opening dienen voor ondersteuning of doorverwijzing. Bewustwording van het thema bij leraren en leerlingen zorgt bovendien dat jonge mantelzorgers meer begrip en steun ervaren. Dat is onder meer te lezen in het dossier ‘Wat werkt bij de ondersteuning van jonge mantelzorgers’, van landelijk kennisinstituut Movisie.
Verborgen mantelzorg
Zorgcoördinatoren van verschillende scholen laten ons weten dat er geen leerlingen op school bekend zijn die mantelzorger zijn, en bevestigen zo de bewering van Heleen Vonk. “Nee, voor zover ik weet is dit geen thema bij ons op school. Ik ken in ieder geval geen leerling die in deze categorie valt”, reageert bijvoorbeeld een conrector van het Johan van Oldenbarnevelt Gymnasium per e-mail.
Het merendeel van de scholen is wel op de hoogte van enkele jonge mantelzorgers. Maar, zegt Lindsay Hamstra van het VMBO Trivium College: “Ik denk dat er sowieso jonge mantelzorgers zijn waar we geen weet van hebben.” En bij die constatering sluiten meer zorgcoördinatoren en docenten zich aan. “Bij het Corderius College kennen we de jongeren die langdurig voor iemand zorgen wel”, zegt docent en zorgcoördinator Jan Willem van de Wal. "Maar het kan zijn dat we dingen missen. En we hebben in het verleden ook wel eens situaties gemist."
Aandacht voor jonge mantelzorgers
Een van de oorzaken is dat leerlingen het lastig vinden om aan de bel te trekken, denkt Lindsay Hamstra van het VMBO Trivium College. "Vorig jaar hadden we twee jonge mantelzorgers waarbij het pas boven water kwam toen ze overbelast bleken in hun examenjaar." Jonge mantelzorgers staan niet altijd open voor gesprek op school, vult zorgcoördinator Martina Acharrat-Winter van 't Hooghe Landt aan. "In veel gevallen blijkt gewoon dat leerlingen geen behoefte hebben om er over te praten, omdat ze niet anders gewend zijn. Soms doen kinderen juist heel erg hun best om het niet op school te laten zien."
Daarbij is het de vraag of school zelf voldoende aandacht heeft voor leerlingen met wie alles goed lijkt te gaan. "Zolang je school en thuis goed kunt combineren, kom je niet snel in beeld”, zegt Jan Willem van de Wal. Wilco Veenendaal van De Amersfoortse Berg vervolgt: “En als alles ogenschijnlijk goed gaat is het natuurlijk de grote vraag of het wel echt goed gaat? Of komt iemand met een glimlach op school, valt niet op, maar houdt nog net het hoofd boven water?”
Verder speelt de coronacrisis nu een grote rol, zegt Martina Acharrat-Winter. "Lesuitval, psychische problematiek, sociale aansluiting die niet goed loopt, studieresultaten die achter blijven.” En er zijn wachtlijsten in de zorg, voegt Els Rijndorp, zorgcoördinator op het Farel College, daar aan toe. “Dus wij vangen op school nu denk ik meer dingen op, omdat leerlingen bijvoorbeeld geen doorverwijzing krijgen.” Met zoveel andere problemen aan de oppervlakte besluit Acharrat-Winter: “Dan heeft mantelzorg voor scholen denk ik gewoon geen prioriteit.”
‘Pech’ dat het zo weinig voorkomt
In de gesprekken valt op dat weinig scholen specifiek aandacht besteden aan het thema, terwijl bewustwording volgens onderzoekers belangrijk is. Dit komt volgens Martina Acharrat-Winter onder meer omdat er andere thema's zijn op school die een bredere groep aanspreken. "Seksualiteit en relaties, sociaal-emotioneel welbevinden, mentale gezondheid, veerkracht. Dat soort zaken. Dat zijn allemaal hippe, hotte items, we zien ook echt dat er daar leerlingen op uitvallen: mentale weerbaarheid en veerkracht."
Vier jaar geleden probeerde 't Hooghe Landt het wel, specifiek aandacht vragen voor jonge mantelzorgers. De school nam deel aan #deeljezorg, een campagne van de gemeente en Indebuurt033. Maar zorgcoördinator Martina Acharrat-Winter van ‘t Hooghe Landt is kritisch, want er leek weinig behoefte aan te zijn. "Als je als school iets aanbiedt, dan wil je dat zoveel mogelijk leerlingen daar wat aan hebben." Lindsay Hamstra is het eens dat het onderwerp in het gedrang kan komen omdat de groep volgens haar relatief beperkt is: "Er is geen massa. Het is 'pech' dat het zo weinig voorkomt, maar dat maakt het niet minder urgent."
Catelijne Mostert, ontwikkelingspsycholoog bij Indebuurt033, erkent dat er al veel op het bordje van scholen terechtkomt. Toch ziet ze wel degelijk dat er behoefte is aan aandacht voor het thema. “Ik denk niet dat het klopt dat er nauwelijks jonge mantelzorgers op scholen zijn, want die zijn er genoeg. Het is alleen heel ingewikkeld als jij op school zit en met groepsbeïnvloeding en loyaliteit naar je gezin te maken hebt. Niet iedereen heeft zin om bij zo’n campagne op te vallen. Maar er zijn ook zeker wel gesprekken geweest met jonge mantelzorgers.”
Signaleren en onder de aandacht brengen
Scholen zien dus alleen kleine groepen jonge mantelzorgers, en hebben momenteel andere prioriteiten dan dit thema onder de aandacht brengen. Is er dan überhaupt wel aandacht voor? Martina Acharrat-Winter is overtuigd van wel: "Ik denk dat scholen echt wel moeite doen om erachter te komen hoe het gaat met hun leerlingen, door middel van persoonlijke gesprekjes, groepsactiviteiten en portfoliogesprekken."
Het Trivium College zet volgens Lindsay Hamstra intensief in op mentorgesprekken: "Wij proberen op preventiegebied op van alles in te zetten. En kleine signalen oppikken, zoals boeken vergeten of huiswerk niet maken, of als iemand erg stil is in de klas." En de relatie met de mentor is van groot belang volgens Jan Willem van de Wal, omdat het helpt bij het signaleren van problemen. "Vaak als je vraagt: hoe gaat het thuis? Dan heb je al directe feedback; een reactie, non-verbaal. Als je iemand beter kent, kun je dat beter inschatten."
Maar is het nu wel of niet de taak van school om jonge mantelzorgers te signaleren? "Ja, ik vind wel dat wij die taak hebben", is het antwoord van Els Rijndorp. "Natuurlijk, op school hoort zo ongeveer alles thuis, maar dit hoort ook op school thuis." Ook andere scholen antwoorden bevestigend, maar er klinkt ook twijfel. "Ik vind wel dat school een steeds grotere rol toebedeeld krijgt”, vindt Martina Acharrat-Winter. "Ik denk dat dat op sommige vlakken heel goed is, alleen we kunnen natuurlijk niet alles. De school is natuurlijk van oudsher nog steeds een plek waar je ook gewoon je diploma moet halen."
De gesprekken zetten het onderwerp in ieder geval weer op de agenda, zo blijkt uit de reacties van zowel de scholen die geen tijd hebben voor een gesprek, als scholen die wel in gesprek gaan. Zo denkt Jan Willem van de Wal hardop na over de vragenlijst die de school jaarlijks afneemt om het sociaal-emotioneel welbevinden van leerlingen in kaart te brengen. "Mantelzorg komt nu niet als uniek punt aan bod”, zegt hij. “Maar misschien moeten we dat ook in de vragenlijst opnemen.”
Lindsay Hamstra gaat het onderwerp ook onder de aandacht brengen. "Mantelzorg is een onderbelicht onderwerp. Ik merk dat het bij mij ook meer aandacht zou kunnen hebben. Ik ga het wel weer onder de aandacht brengen bij mentoren en in leerlingbesprekingen. Want als je erop blijft wijzen, helpt het om beter te signaleren."