Wat tussen de oren zit...
...strookt lang niet altijd met de feiten. Wat tussen de oren zit vertoont wél een zekere hardnekkigheid en laat zich niet snel verjagen, ook al wijzen de feiten anders uit.
Neem nu de kwestie van de fraktur. U weet wel, dat lettertype dat menigeen associeert met Nazi’s. Een onterechte associatie. Moet je daar nu een punt van maken? De kwestie is geen halszaak en makkelijk te omzeilen. Er zijn, sinds het digitale tijdperk, honderdduizenden lettertypen. En toch permitteerde ik me de vrijheid om een fraktur te gebruiken als font voor het logo van De Stadsbron. Sommige lezers namen daar aanstoot aan. Een repliek mijnerzijds.
Ik beweeg mij op het pad van de kunsten én op het pad van grafisch ontwerp. Uit hoofde van mijn professie is de fraktur een interessant fenomeen. Ik mag hem graag gebruiken, wetende dat het reacties gaat uitlokken. Wetende dat de reacties meestal afwijzend zijn gelet op de verbinding die men denkt te zien met het nazidom.
Geschraagd door 39 jaar ervaring en niet geschraagd door onderzoek ben ik tot de conclusie gekomen, dat je mensen een andere kant kunt laten opkijken door kleine veranderingen aan te brengen in ingesleten visuele patronen. Chinezen en Japanners bijvoorbeeld lezen heel anders dan westerlingen. Deze zin zou voor Japanners zo gedrukt moeten worden: ‘negnilretsew nad sredna leeh nezel dleebroovjib srennapaJ ne nezenihC”. Voor de lezers van De Stadsbron is dit een te grote verandering; dit trekt niemand. Een veel kleinere wijziging in het leespatroon is al veel acceptabeler, maar geeft ook nog veel commentaar. Bijvoorbeeld. De punt geeft het einde van een zin aan. De kapitaal wordt gebruikt om de eerste letter van een zin aan te geven. Dit is natuurlijk luxe. Dubbelop. als er een punt geplaatst is, dan weet de lezer dat er een nieuwe zin aankomt. daar is die hele kapitaal niet voor nodig. De doorbreking van dit visuele patroon wordt je meestal niet in dank afgenomen.
De fraktur dus. De fraktur maakt onderdeel uit van de gotische lettertypen. Gotische lettertypen vormen de basis van de boekdrukkunst. Voor het drukken van een boek had men losse letters nodig die elk apart gesneden moesten worden. Het zal voor eenieder helder zijn: de lettersnijders gingen te rade bij de geschreven boeken. De geschreven letters werden omgezet in afdrukbare letters. Die letters werden gesneden voor de drukpersen. Gotische lettertypen weerspiegelen de handgeschreven letters.
In de loop door jaren ontwikkelen de lettertypen zich. Enerzijds de gotische: in Angelsaksische landen wordt het Gotische type wat ronder. In het Duitstalige deel ontwikkelt het zich meer richting de fraktur. Een hoekig gebroken lettertype, met vele varianten. In het Duitstalig gebied drukken Joden een duidelijk stempel op het grafisch vlak. Daarnaast ontwikkelde zich de Antiqua-typen, romein en cursief. Deze lettertypen werden niet meer gesneden vanuit de optiek van een geschreven letter. Nee, hier ging men al veel meer uit van de mogelijkheden van een machinaal vervaardigd lettertype dat het schrift kon weergeven. Drukletters, los van de geschreven letters. Een nieuwe wereld ging open. Strak ontworpen letters: de Russische avant-garde lustte er wel pap van. Futura!
Het Nationaal Socialisme, Adolf Hitler, bestaat uit een samenraapsel van verschillende ideologieën. Binnen de ideologie zitten ook elementen van modernisering. Riefenstahl sloot met haar beeldtaal aan bij de Russische modernisten. Bauhauselementen keren terug in de Speer-architectuur. De Nationaal Socialisten moesten weinig hebben van de ouderwetse, door Joodse lettersnijders gemaakte, Fraktur. Futura! De letter uit de modernistische wereld moest het worden. Al in 1941 besloot het hoofdkwartier in Berlijn dat de fraktur verboden moest worden. De fraktur was volgens Adolf een jodenletter.
Waarom wil ik toch telkens weer de fraktur gebruiken? Het woord schrift zegt het al. Eerst is spreken, dan is er schrijven, tot slot wordt het gedrukt. Tot voor kort, want de digitale wereld gooit nog veel meer grenzen open. De fraktur en de gotische lettertypen verbinden de gedrukte wereld (en ook de digitale wereld) met zijn oorsprong: het geschreven woord. Het is niet voor niets dat veel kranten in de Angelsaksische wereld een gotische lettertype verwerkt hebben in het beeldmerk. Ook in de europese wereld is dat het geval. De nieuwe generaties zijn groot gebracht met het digitale lettertype. Daar zie je dat menig letterfont geen enkele verbinding meer vertoont met het geschreven woord. Als laatste der Mohikanen blijf ik pleiten voor het visueel aangaan van de verbinding met het geschreven woord. Tenminste, als het gaat om een platform dat het vrije woord wil uitdragen. Verbeelding aan de macht? Ook een lettertype is verbeelding!
