De Stadsbron doet journalistiek onderzoek naar vragen waar bewoners graag een antwoord op willen. Zo vroeg ondernemer Marc van Leent zich af wat Amersfoort nu eigenlijk Amersfoort maakt. Waarom willen we Utrecht of Amsterdam zijn, als we al Amersfoort zijn? Wat heeft de stad wat andere steden niet hebben? Is de stad ‘te bescheiden’? Journalist Janneke Juffermans gaat als buitenstaander in Amersfoort in vijf reportages op zoek naar de Ziel van Amersfoort.
Deel 2: Zuster Thecla: “Wij hebben de Amersfoorters geleerd over soberheid, zuiver leven en bescheidenheid”
Amersfoort was in de middeleeuwen een bedevaartsoord. Volgens historicus Addy Schuurman was de stad zelfs de belangrijkste bedevaartsplaats ten noorden van de grote rivieren. “Het ontstond na het bekende Mariawonder, er werd een beeldje van haar in de gracht gevonden. Vervolgens zijn er honderden mirakels opgetekend in Amersfoort.” Ook dat is heel bijzonder, denkt Schuurman. “Ik ken geen plaats waar zoveel mirakels zijn vastgelegd.” Veel van die mirakels zijn verklaarbaar, maar de behoefte om ze op te tekenen zegt volgens hem iets over de behoefte van mensen aan zingeving en houvast in moeilijke tijden.
Die rol heeft de kerk in Amersfoort, net als in de rest van Nederland, inmiddels niet meer. Maar in Amersfoort zijn nog veel kloosters, vooral daterend uit de 19e en begin 20e eeuw, waarvan de meeste een andere bestemming hebben gekregen. Maar niet allemaal. Er wonen nog 47 nonnen in Amersfoort die verbinding met elkaar zoeken en met ‘het hogere’.
Schuurman is verrast als hij hoort hoeveel zusters het zijn. “Dat is heel bijzonder! Twintig jaar geleden deed ik onderzoek naar kloosters in Brabant en daaruit concludeerden we dat er over tien jaar waarschijnlijk geen klooster meer actief zou zijn.”
De laatste zusters
Amersfoort has them! De laatste zusters. Hoe denken zij over Amersfoort en hoe zien zij de identiteit van de stad? Eén van hen, zuster Thecla (91), wil wel met me hierover in gesprek. Als ik de Zuidsingel in loop, waaraan het klooster van de Zusters van Onze Lieve Vrouw van Amersfoort, gevestigd is, overvalt me het gevoel alsof ik in het verleden rondloop.
De voordeur kijkt uit op een gracht die er al eeuwen is. Met aan de andere kant van de gracht achterpanden die er ook al heel lang lijken te zijn.
Dat terug-in-de-tijd-gevoel blijft als ik aanbel en zuster Thecla opendoet. Alleen mijn mondkapje herinnert aan de 21e eeuw. Het is een statig licht gebouw waarin ze me meeneemt. Plavuizen op de vloer, marmeren brede trappen, lichte hoge wanden, met bovenin ramen waar veel licht door naar binnen komt, ornamenten, glas in lood, en hier en daar een beeld van Jezus aan het kruis, zo hoog dat Jezus op ons neerkijkt.
Hier wonen de 47 oudere dames, sommigen zonder en anderen met verzorging. Zuster Thecla leidt me naar een lichte kamer met meubilair dat doet denken aan dat van mijn overleden oma, met verschoten gestoffeerde stoelen waar je zo in wegzakt dat je er moeilijk weer uit komt. Ik ga daarom rechtop op de rand van de stoel zitten.
“Ik vind het heerlijk om in zo’n groep te leven,” vertelt zr. Thecla. “We zijn geen vriendinnen, maar we zijn zusters van elkaar. Sommigen ken ik van haver tot gort, zoals een zuster uit het klooster in Alkmaar. Ik ken haar vanaf 1956 en we zijn samen hierheen gekomen.” In 1950, toen zuster Thecla zelf intrad, waren er meer dan 1000 zusters in deze congregatie. Alle andere huizen in Nederland waar deze zusters woonden, zijn inmiddels opgeheven. Alleen de dames die hier wonen zijn er nog. Nieuwe aanwas is er niet.
Onderwijs
De dagen mogen de zusters zelf invullen. Zr. Thecla: “We hebben alleen de gebedstijden. Om 10.15 koffie, om 12.10 eten. ‘s Middags om 15.15 koffie en thee en ’s avonds om 17.30 het souper. Je mag de avond en de rest van de dag doorbrengen zoals je dat zelf graag wil.” We nemen plaats onder het genot van thee en koekjes. In mijn rug voel ik de veren van de oude stoel ("we zijn hier heel sober en zuinig, ook met ons meubilair") enigszins prikken, maar het gesprek komt al snel op andere dingen.
Zuster Thecla kijkt bedenkelijk als ik zeg dat mensen zich afvragen wat de ziel van Amersfoort is. Hoewel ze hier nog maar kort woont (6 jaar) is ze erg trots op de congregatie waar ze deel van uitmaakt. “Wij zijn de Zusters van Onze Lieve Vrouw van Amersfoort en we hebben ontzettend veel betekend voor het onderwijs en de ouderenzorg en voor de internaatkinderen. Op die manier hebben we ziel aan Amersfoort toegevoegd.” Ze is trots op die geschiedenis, ook al heeft ze er zelf niet aan bijgedragen. De congregatie is in 1822 begonnen, in de zogenaamde muurhuizen, huizen die op en met materiaal van de oude stadsmuur zijn gebouwd. Vandaar het – nu nog – Middeleeuwse gevoel.
Zr. Thecla: “De zusters liepen over straat, net als kinderen. De kinderen werden door hen opgevangen en kregen onderwijs. De katholieke zusters moesten toen nog burgerkleding dragen, vanwege het overheersende protestantisme. Ze droegen bovendien een mysterieuze voile voor hun gezicht. Vanaf 1840 mochten ze pas het kloosterkleed dragen.” Zuster Thecla zelf is in burgerkleding, zoals alle andere dames die ik zie.
Bidden voor Amersfoort
Dat onderwijs geven deden de Zusters van Onze Lieve Vrouw niet alleen in Amersfoort. Ze weken uit naar verschillende plekken in Nederland. Ook buiten Nederland zijn zusters uit Amersfoort geweest. In Indonesië bijvoorbeeld, Malawi en Brazilië. Bovendien gaven de zusters meisjes van gegoede stand tegen vergoeding les in koken, rekenen, taal, huishoudelijk werk en etiquette.
De betekenis van de zusters voor de stad was volgens Zr. Thecla dus heel groot, maar of dat altijd liefdevol ging, daar is volgens historicus Schuurman wel wat op af te dingen: in het genoemde internaat werd volgens hem met harde hand opgevoed door de betrokken zusters.
Inmiddels doen de zusters weinig meer voor de stad. Het klooster is niet open voor publiek en de zusters leiden een teruggetrokken leven in het klooster dat functioneert als bejaardentehuis. “We bidden nu, naast andere belangrijke zaken, soms nog voor Amersfoort,” vertelt Zuster Thecla. De mensen die hier werken krijgen nog wel wat van het kloosterleven mee. Zuster Thecla: “Die zeggen: ‘Er is hier een heel andere sfeer dan in andere bejaardenhuizen. Een religieuze sfeer. We zijn natuurlijk de volgelingen van Jezus.’
Dat is voelbaar inderdaad. Maar de sfeer in het gebouw is niet plechtig of gedragen, zoals je wel eens in katholieke kerken tegenkomt, maar meditatief en licht. “Jezus zei echt niet veel over hoe je moest zijn en leven hoor, zijn belangrijkste boodschap was liefde,” lacht zr. Thecla. We lopen door naar het museum, waar de geschiedenis van de nonnen wordt uitgebeeld. De nonnen met wie het allemaal begon en die de congregatie hebben gesticht, kijken toe met hun geschilderde Mona Lisa glimlach.
Sober
Het museum ademt, nog meer dan het gebouw zelf, een tijd die voorbij is. Op een oude landkaart van Nederland laat Thecla zien hoe ver de reikwijdte van de zusters vanuit Amersfoort was en in hoeveel steden en dorpen ze onderwijs hebben gegeven.
Als ik vraag naar een grote gebeurtenis in Zuster Thecla’s leven, aangezien ik vermoed dat veel dagen op elkaar lijken, vertelt ze over de gelofte van armoede, zuiverheid en gehoorzaamheid. “Het betekent onder andere niet met een man omgaan en zuiver van gedachten leven. Het is een enorme gebeurtenis als je die gelofte af mag leggen. Ja, mogen en niet moeten. Elke dag opnieuw leg ik die gelofte weer af. Ik denk dat dit ook een stukje ziel van Amersfoort is. Wat wij in het onderwijs hebben overgedragen aan de Amersfoortse kinderen. Sober leven en zuiver denken.”
Verklaart dat mede de genoemde bescheidenheid van Amersfoort?, vraag ik me af. En is die bescheidenheid er wel of overschreeuwt Amersfoort zichzelf juist met de veel gehoorde bewering dat de stad ‘te bescheiden’ is? Volgens Schuurman is dat laatste het geval. Amersfoort wil volgens hem juist meer zijn dan het is.
“Een prachtig voorbeeld was dat er ooit plannen zijn geweest om een soort amusementspark te maken van het niveau Disneyland-Parijs. Waarbij men zich echt op de internationale toerist uit de hele wereld richtte met als motto dat Amersfoort maar een half uurtje treinen was van Amsterdam/Schiphol.” Als dat was doorgegaan, zou het een flink contrast hebben betekend met het sobere leven van de zusters.
In de volgende aflevering laten militairen hun licht schijnen op voormalige garnizoensstad Amersfoort. De legerbasis Bernhardkazerne is het grootste militaire trainingscentrum in Nederland. “Amersfoort is een rots in de branding,” zeggen zij. Lees hier het eerste verhaal in deze serie.