3 reacties

Ruis: Nieuw museum, ja graag, en nou eens niet dat benauwde

door Jeroen de Valk
24 juli 2020om 9:09u

Het lijkt een wild plan om van museum Flehite en de Elleboogkerk één nieuw museum te maken. Er zijn ongetwijfeld weer miljoenen (een budget werd niet genoemd) mee gemoeid. Ook al omdat het pand naast de kerk - de voormalige pastorie - erbij wordt betrokken. In de ruimte tussen de kerk en de pastorie moet een enorm atrium komen. Kerk, pastorie, atrium en Flehite heten dan gezamenlijk ‘Museum Amersfoort NL’. En dat in coronatijd. Toe maar. Kassa!

Maar niemand kan beweren dat er niet over is nagedacht. Want zo heel nieuw zijn de plannen niet. Ik woonde begin 2012 een lezing bij van Fons Asselbergs in het Rietveldpaviljoen. De roemruchte ex-wethouder had een toekomstvisie opgesteld over de Amersfoortse musea. Zijn rapport voorzag in verregaande samenwerking tussen Flehite en de Elleboogkerk. De twee panden zouden ook nog door een tunneltje worden verbonden. Een onderaardse gang. De reacties uit de politiek waren meewarig. Leuk idee, meneer Asselbergs, en mooie ontwerpen van Van Hoogevest Architecten. Maar wie zal dat betalen? Er hing een prijskaartje aan van ruim vijf miljoen. Amersfoort was net aan het opkrabbelen van de bancaire crisis in 2008. 

Een tunnel: zeeën van ruimte 

de-stad-museum2.jpg

Onderschrift: Het ontwerp uit 2012, met tunnel. Bron: Van Hoogevest Architecten

Maar misschien was het idee zo gek nog niet. Amersfoort staat bekend als een zuinige stad ten aanzien van de cultuur. De gemeente scoort al jaren laag op de meeste cultuurindexen van de Atlas voor Gemeenten. De stad groeit wel degelijk en zal tegen 2030 rekening moeten houden met 180.000 inwoners. En wat tunnels betreft: Nederland kent ontelbare tunnels en ik kan mij niet voorstellen dat die één voor één slechts dankzij een jarenlange worsteling tot stand zijn gekomen. In het verkeer wordt natuurlijk over andere bedragen gesproken; denk aan de Westelijke Ontsluiting, waarvoor vorig jaar 68 miljoen is begroot. Geheel volgens verwachting hebben kandidaat-aannemers al laten weten dat ze het daar niet voor doen. 

Maar dit is een museale tunnel en misschien ligt dat moeilijk in Amersfoort. Ik was onlangs in het Haagse Mauritshuis. Na een verbouwing werd het museum in 1987 heropend met zevenhonderd vierkante meter vloeroppervlak, aangelegd onder het plein ervoor. Daar bleef het niet bij. Tussen 2012 en 2014 werd het pand van Sociëteit De Witte aan de andere kant van de straat aan het museum toegevoegd. Onder de Korte Vijverberg kwam een verbinding tussen de beide gebouwen. Zo zijn zeeën van ruimte gecreëerd voor een winkel, ontvangstbalie, horeca, liften en meer voorzieningen. Den Haag groeit en dus groeit het museum mee. De airco is ook op orde, zodat Het Meisje met de Parel van Vermeer er probleemloos kan hangen. 

De klimaatbeheersing lijkt in Flehite en de Elleboogkerk nog steeds een probleem te zijn. Voor de grootse manifestatie rond Jasper van Wittel/Gaspare Vanvitelli in 2019 moest worden uitgeweken naar Kunsthal KAdE. 

Zelfs geen spook 

Ondertussen, in Amersfoort… gebeurde weinig. De Elleboogkerk werd eindelijk gerestaureerd na de brand van 2007, de werken van Armando keerden er niet terug. Na afloop stak de restaurator de sleutel in het herstelde slot van de herstelde deur, sloot de kerk en dat was het. Binnen hoefde niemand het licht uit te doen, want er was geen licht. Iemand opperde om er een spookhuis in te vestigen. Een horecaondernemer zag er brood in maar kreeg de buurt tegen. Soms wierp een commissie een blik in de holle, lege ruimte. Er was zelfs geen spook te zien. Af en toe verscheen een extern onderzoek. 

Ik versloeg gedurende vier jaar wekelijks de politiek voor De Stad Amersfoort en noteerde geregeld dat er volgens een ruimhartige wethouder wat meer geld naar de cultuur mocht. De kop luidde dan ‘Wethouder: er is weer geld voor cultuur’ of iets vergelijkbaars. Daarna werd het een tijd stil, tot wéér een wethouder aankondigde dat er misschien weer geld was voor cultuur. Het vereiste enige creativiteit om steeds een andere kop te bedenken. 

Eind 2015 liet Asselbergs maar weer eens van zich horen. De lege kerk stond inmiddels te koop voor anderhalf miljoen. Met Fons de Backer (de voormalige directeur van Stadsherstel) en Albert van Ool (van Kunstplein Cahen) maakte hij deel uit van de nieuwe stichting Behoud Cultureel Klimaat. Ze zetten zich in voor de kerk, die een culturele bestemming moest behouden. Wat de gemeente betreft, mocht er ook een kantoor in komen.

Paul Baltus, directeur van de museumkoepel Amersfoort in C, prees de stichting en wees op succesvolle verbouwingen in vergelijkbare gemeenten als Den Bosch, Alkmaar en Zwolle. De stichting kwam destijds al met een naam voor de combi Flehite-Elleboogkerk: Museum Amersfoort. Met een kleine toevoeging - het is nu Museum Amersfoort NL, wat internationaler klinkt - wordt dus deze naam anno 2020 weer eens onder het stof vandaan gehaald. Geen slecht idee, in aanmerking genomen dat de term ‘Flehite’ al van meet af aan op een vergissing berust.

140 jaar oude spelfout 

De grondslag voor het museum werd gelegd door notabelen die, eind negentiende eeuw, een paar potige werklieden naar de Leusderhei stuurden. De arbeiders staken de spaden in de grond en de opgedolven scherven werden door de notabelen geëxposeerd. Toen naar een naam werd gezocht voor de oudheidkundige vereniging, trof een van de heren de term ‘Flethite’ aan in een oorkonde van Karel de Grote uit het jaar 777. Hiermee werd ooit het oostelijke deel van de huidige provincie Utrecht aangeduid. Eén van de notabelen verbasterde dit tot ‘Flehite’ en niemand durfde of kon dit corrigeren. Amersfoort zit zodoende al ruim 140 jaar met een spelfout opgescheept. 

In de aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen van 2018 interviewde ik alle lijsttrekkers. Kees Kraanen (VVD) brak een lans voor ‘één groot, centraal museum’. ,,De huidige musea, die zijn het allemaal nét niet. Voeg de collecties en de subsidies samen, en je kunt een groot en modern gebouw neerzetten.’’ Hij pleitte voor nieuwbouw en dan bijvoorbeeld op de kop van Isselt. Daar komt een woonwijk die dankzij een museum kan gaan ‘bruisen’. 

Roel Mulder (Actief) pleitte voor een ‘Museum Amersfoort’. ,,Een museum van de 21ste eeuw, waar volop activiteiten worden georganiseerd, zodat je niet alleen zwijgend langs de kunstwerken schuifelt. Iets als het NEMO in Amsterdam, het Cobra Museum in Amstelveen of het Noord-Brabants Museum in Den Bosch. Iedere gemeente heeft een serieuze culturele taak, maar Amersfoort heeft die vele jaren schromelijk verwaarloosd.’’ Na de verkiezingen verdween Actief echter uit de raad. Kraanen werd wethouder maar heeft niet de musea in zijn portefeuille. Van de museumplannen van de VVD - op Isselt of waar dan ook - werd weinig meer vernomen. 

Intussen werd Amersfoort wel verrijkt met het CollectieCentrum Nederland. Een depot in Vathorst dat op termijn onderdak zal bieden aan ruim 600.000 kunstwerken uit de collecties van onder meer het Rijksmuseum en Paleis Het Loo. Het transport van de eerste objecten is al van start gegaan. 

'Dynamisch, actueel, participatief’

Eind 2019 zei de cultuurwethouder van dienst dat er meer naar de cultuur mocht, die immers toe was aan een ‘inhaalslag’ en een ‘schaalsprong’. Dus werd de map ‘Museum Amersfoort’ weer uit een lade gevist. Amersfoort in C en eigenaar Van de Burgt & Strooij gingen er nog eens goed naar kijken. 

In februari waren ze een eind gevorderd, zo vertelde Baltus begin mei aan de Stadsbron: ,,We waren klaar om het plan met de wethouder en de ambtenaren te bespreken. Het gaat om een koppeling van de Elleboogkerk met Flehite. Niet fysiek, maar programmatisch. Amersfoort groeit en in november 2019 had de raad gezegd dat de stad toe was aan een groter cultureel aanbod. Er moest iets gebeuren. We waren al in gesprek met CollectieCentrum Nederland over het aangaan van een intensieve samenwerking. We zouden voor dat centrum een etalagefunctie kunnen vervullen.’’ 

Dat klonk goed: het exposeren van werken van bijvoorbeeld het Rijksmuseum, die anders toch maar in een depot liggen. Daarmee kon meteen het vijftienjarig bestaan worden gevierd van Amersfoort in C, een koepel waarvoor ‘een solide financiële basis’ is gelegd. Baltus stond in de startblokken voor het realiseren van ‘een dynamisch, actueel en participatief museum’. Toen kwam de coronacrisis. De getergde directeur verzuchtte dat die solide financiële basis vooral hard nodig was om te overleven. ,,We zijn weer terug bij af.’’ 

Of niet? In juni gingen de musea weer open. Afstand houden bleek in de Amersfoortse musea niet zo moeilijk. Voor de bezoeker op een doordeweekse dag is het verschil niet zo groot met de situatie vóór corona. Dat geeft de burger moed. Op 16 juli dit jaar werd het plan alsnog gepresenteerd: Museum Amersfoort NL, zonder tunnel deze keer maar wel met de pastorie erbij en een atrium ertussenin. Er werden ook weer indrukwekkende artist impressions vertoond. De gemeenteraad is net met vakantie gegaan maar heeft dus alle tijd om er goed over na te denken. 

Bezuinigingen en geldsmijterij 

De argumenten vóór dit plan zijn talrijk. De samenwerking met CollectieCentrum Nederland. De behoefte om net als in Zwolle, Den Bosch en Alkmaar voor één keer grondig uit te breiden. Nou eens niet dat benauwde. Je schept meer ruimte voor de anderhalve-metersamenleving en voor wie weet een volgende nare uitbraak. Er komt eindelijk leven in de Elleboogkerk. Je biedt werkgelegenheid aan bouwbedrijven, kunstenaars en museummedewerkers. Als meteen de airco wordt aangepakt, hoef je voor iemand als Van Wittel niet meer naar Kunsthal KAdE uit te wijken. 

de-stad-museum1.jpg

Het ontwerp uit 2020, zonder tunnel maar met atrium. Bron: Van Hoogevest Architecten

Je kunt met omvangrijke exposities bezoekers trekken uit heel het land. Bezoekers die vast ook gaan winkelen, eten en drinken in de stad. De kosten kunnen nog meevallen als we kijken naar de locaties van Kunsthal KAdE. De kunsthal zat aanvankelijk in het RCE-gebouw, waar een astronomisch hoge huur werd gevraagd, en trok daarna in het Eemhuis, dat slechts na aanzienlijk budgetoverschrijdingen tot stand kwam. Om nog maar te zwijgen van Museum Oud Amelisweerd (MOA) dat als opvolger van het Armandomuseum in Bunnik was gevestigd maar waar miljoenen Amersfoorts gemeenschapsgeld naartoe ging. (De lezer weet uiteraard dat De Stadbron uitgebreid onderzoek verrichtte naar de RCE-huur, het Eemhuis en het MOA.) 

Wat wrang is, is dat het fotomuseum in het Rietveldpaviljoen geheel door vrijwilligers wordt gerund. Evenals, tot het voorjaar, de Volmolen, ook al zo’n ‘creatieve broedplaats’. In Amersfoort is ‘creatieve broedplaats’ vaak een eufemisme voor leegstandbeheer. Het lijkt er op dat in de Amersfoortse cultuur roekeloze geldsmijterij wordt afgewisseld met strenge bezuinigingen. 

In dit licht bezien lijken de plannen voor Museum Amersfoort NL alleszins te verdedigen. En doe die tunnel er ook maar bij.

bijsluiter

Jeroen de Valk is politiek analist bij De Stadsbron. Voor zijn bijdragen krijgen wij subsidie van het Stimuleringsfonds voor de Journalistiek.
(maak u bekend met uw volledige naam)

opmerkingen

Steun de Stadsbron!

U steunt ons met een gift via IDeal al met een bedrag vanaf 2 euro per artikel.

Draag bij!