Eens in de zoveel tijd wordt politiek Amersfoort opgeschrikt door een verschijnsel dat wordt aangeduid met de term ‘zetelroof’. De zetelrover is een politicus die ruzie krijgt met zijn eigen partij en/of zich niet meer bij zijn oude partij thuisvoelt. Als die ruzie dusdanige vorm aanneemt dat hij niet langer lid wil zijn van die partij, ontstaat er een levensgroot probleem.
Want hoe moet het met de zetel waarop de zetelrover zit? Het gevaar dreigt dat hij zijn zetel zal kwijtraken en alles wat met die zetel samenhangt: zaken als een raadsvergoeding, politieke invloed en geldingdrang. En dat kan niet. Zetelrovers willen daarom kostte wat kost vasthouden aan de zetel waarop zij zo heerlijk zitten. Zetelrovers zijn echte plucheklevers. Zij vinden dat de zetel eigenlijk hun eigendom is.
Veel mensen vinden dat de zetel waarop de zetelrover zit, eigenlijk van de partij is waartoe hij behoort of behoorde. Zij vinden dat die zetel gewoon moet worden teruggegeven aan die partij als de zetelrover zijn partij de rug toekeert. De zetelrover moet opstaan en de raadzaal verlaten. Zetelrovers zijn het daar natuurlijk niet mee eens. Zij vinden dat zij van nature het meest geschikt zijn om op die zetel te zitten. Zij willen niet dat een ander hun plek inneemt. Die zetel is van hun. Liever verhuizen ze hun zetel naar een ander plekje in de raadzaal.
Omdat een zetel zonder partij niet kan, beginnen sommige zetelrovers hun eigen partij. Andere zetelrovers sluiten zich aan bij andere partijen in de raadzaal. Daar worden zij doorgaans met open armen ontvangen. Partijen maken graag wat extra ruimte voor een extra zetel, want een extra zetel betekent meer invloed of aanzien. Ook al gaat het om een geroofde zetel.
Heel zeldzaam in Amersfoort is de principiële zetelrover, die dan ook eigenlijk geen echte zetelrover is. Zo’n persoon vindt het netjes en integer om zijn zetel terug te geven aan de partij waarmee hij ruzie heeft en waar hij niet meer bij wil horen. Hij verlaat het zetelparadijs, staat op en laat een lege zetel achter. Zijn partij vraagt vervolgens iemand van buiten de raadzaal om die lege zetel in te nemen. De mannelijke zetelrover kent in Amersfoort overigens ook een vrouwelijke tegenhanger: de zetelroofster. Waar hier gesproken wordt over hij of hem mag dit worden vervangen door zij en haar.
Rob Molenkamp
Maar is het zo eenvoudig zoals ik hier enigszins schertsend heb opgeschreven? Ik denk na over het vertrek van SP-raadslid Rob Molenkamp uit zijn fractie. Vorige week vrijdag maakte hij bekend dat hij zijn partij de rug toekeert en verder gaat onder de naam Natuurlijk Amersfoort. Molenkamp is een geëngageerd raadslid met een groen hart. Zijn vertrek past inderdaad in een lange Amersfoortse traditie. Het zou interessant zijn te weten wie Amersfoorts eerste ‘zetelrover’ was.
De term ‘zetelroof’ suggereert diefstal. Je neemt iets wat rechtmatig niet aan jou toebehoort. De term wordt bij voorkeur gebezigd door de partijen die een raadslid zien vertrekken. Partijen zien die zetel als hun eigendom. Soms laten partijen de raadsleden in spe verklaringen ondertekenen waarin zij beloven bij tussentijds opstappen, af te zien van hun raadzetel. Ook Rob Molenkamp heeft zo’n verklaring ondertekend. Het is een drukmiddel dat partijen gebruiken, maar zonder juridische kracht geeft jurist Max de Bok aan in het boekje ‘Van Abdicatie tot Zetelroof’.
In 1988 bepaalde de Hoge Raad dat afspraken die politieke partijen maken met (kandidaat-) fractieleden over afstand doen van de zetel in geval van conflict met partij of fractie nietig zijn. Zetels worden volgens onze gemeentewet aan personen gegeven. Bij je beëdiging als raadslid word je persoonlijk benoemd en moet je beloven je werk als raadslid te doen ‘zonder last en ruggespraak’. Het karakteriseert de zelfstandige en onafhankelijke positie van een raadslid, ook ten opzichte van zijn partij. Bovendien heeft elke individuele volksvertegenwoordiger een mandaat van de kiezer heeft, merkt De Bok op.
Als ik aan zetelroof denk, denk ik automatisch aan het imploderen en exploderen van de Burger Partij Amersfoort in 2010/2011. Ik was toen journalist voor De Stad Amersfoort en schreef over het politiek theater in Amersfoort. Die BPA was met zeven zetels de grootste partij in de gemeenteraad geworden en nam het voortouw in de onderhandelingen. Het resulteerde in een nieuwe college waarin de lokale partij met wethouder Ben Stoelinga een belangrijke rol zou gaan spelen in het stadsbestuur. Maar dat was gerekend buiten de middelpuntvliedende krachten in de fractie. Het ego-gehalte binnen de fractie was groot en de bereidheid tot onderlinge samenwerking beperkt. Toen de partij ontplofte, bleven er uiteindelijk van de zeven zetels twee over. Drie voormalige BPA-ers begonnen hun eigen fractie onder de naam Groep Van Vliet. Twee BPA-ers stapten over naar andere fracties. De huidige wethouder Kees Kraanen stapte over naar de VVD en het tegenwoordige Amersfoort 2014 raadslid Sita Koet maakte de overstap naar GroenLinks. Daarmee is zij denk ik onbetwist recordhouder raadslid voor verschillende partijen.
Na het rampjaar 2011 was het nog lang niet afgelopen. Natuurlijk was er het spookraadslid Mustafa Özcan die GroenLinks verliet en voor zichzelf begon, maar ook Ben van Koningsveld die de overstap maakte van Trots naar het CDA, raadslid Désirée Steenbeek die de BPA verruilde voor OPA, raadslid Maria Ballast Tataran die de VVD inruilde voor het CDA en Youssef El Messaoudi die de PvdA verliet en voor zichzelf begon in de Groep El Messaoudi. Ongetwijfeld ontbreken er overstappers of zetelrovers in dit rijtje.
Alhoewel ik begrijp dat de wet zetelroof niet verbiedt en een raadszetel verbindt aan de persoon, vind ik gevoelsmatig dat de zetel eigenlijk bij de partij hoort. Politici worden gekozen voor een partij en voeren campagne met een partijprogramma. Alhoewel 90 of meer procent van de kiezers de partijprogramma’s niet leest, is dit wel het vertrekpunt. Het mandaat van veel raadsleden is primair het mandaat dat zij via hun partij verwerven. Soms krijgen politici voorkeurstemmen vanwege hun politieke kwaliteiten. Vaak stemmen mensen gewoon op de nummer 1 op de lijst, op de eerste vrouw, op iemand uit een bepaalde wijk, of iemand die tot een bepaalde etnische groep behoort. Een aantal raadsleden belandt met voorkeurstemmen in de gemeenteraad, maar slechts een enkeling verdient geheel op eigen kracht een raadzetel. De meeste raadsleden liften mee op het succes van hun partij en dat succes wordt ook nog eens voor het grootste deel landelijk bepaald.
Tegelijkertijd erken ik dat zetelroof het politieke systeem kan opschudden en zorgen voor de broodnodige vernieuwing. Dat kan positief zijn in tijden van grote veranderingen. Als een partij er echt een potje van maakt, kan het heel verfrissend zijn als ook raadsleden hun verantwoordelijkheid pakken en voor zichzelf verder gaan en een plek krijgen binnen de gemeenteraad. Maar voor mij persoonlijk hangt er toch altijd iets van oneerlijkheid rond het fenomeen ‘zetelroof’. Het plaatst de zetelrover altijd op achterstand als onafhankelijk raadslid of als raadslid van een andere partij. Zetelroof is een etiket dat je nooit helemaal kwijtraakt. Voor sommigen maakt het je onbetrouwbaar. Een overloper.
Onze cultuur is vergeven van verraad en overspel. Ook de zetelrover kent daarin zijn vaste plekje. Zuiverder vind ik het de zetel terug te geven aan de oorspronkelijke partij. En als je daarna nog politieke ambities hebt, kun je buiten de raad werken aan een eigen politiek profiel. Op zoek gaan naar gelijkgestemden en bij de volgende verkiezingen je eigen partij optuigen. En op eigen kracht een zetel veroveren. Maar zoals altijd in het leven, zijn er bij elke regel situaties te bedenken, die om andere oplossingen vragen.
En dan de SP
Na deze exercitie nog even terug naar het opstappen van Rob Molenkamp als SP raadslid en de vraag wat dit betekent voor deze partij. Molenkamp is ergens altijd een a-typische SP-er geweest. Een raadslid dat de rode SP vooral een groen profiel gaf. Een profiel dat misschien meer past bij GroenLinks of de Partij voor de Dieren. Met zijn vertrek zal de Amersfoortse SP dit groene imago afschudden en zich meer gaan profileren op de thema’s wonen en zorg.
Het vertrek van Rob Molenkamp bij de SP is tegelijkertijd illustratief voor het diepe dal waarin deze partij zich bevindt. Niet alleen in Amersfoort, maar landelijk. Met de gemeenteraadsverkiezingen van vorig jaar wist de SP nog drie zetels in de wacht te slepen, maar bij de Provinciale en Europese verkiezingen werd de SP gedecimeerd. De partij is de weg kwijt. De kiezers lopen weg.
Er woedt een soort richtingenstrijd tussen ‘rekkelijken en preciezen’. Moet de SP vooral een partij zijn van linkse academici of moet SP terug naar de basis en oorsprong en aansluiting zoeken bij de traditionele achterban? De partijtop kiest voor het laatste. Dat betekent ook een ander geluid over vluchtelingen en asiel. A la Frits Bolkestijn spreekt de SP nu over meer opvang van vluchtelingen in de regio. Als strak geleide partij, probeert de SP de nieuwe koers te verspreiden onder de kaders. Ook Tweede Kamerleden worden ingezet om de nieuwe boodschap te verspreiden.
De ‘verrechtsing’ valt niet bij iedereen in de partij goed in de aarde en leidt niet alleen tot discussie, maar ook tot onvrede. Sommigen vragen zich af wat er gebeurd is met de interne partijdemocratie? In de aanloop naar de verkiezingen vinden er op het SP hoofdkantoor aan de Snouckaertlaan twee bijeenkomsten plaats voor partijkader, waarbij er wordt gesproken over de verkiezingen en de koers van de partij. Molenkamp zegt zich geschoffeerd en geïntimideerd te voelen door het optreden van een Tweede Kamerlid. Het is een gevoel van onbehagen. Hij vindt het standpunt van de partij over het opvangen van vluchtelingen in de regio ‘zeer mensonwaardig’.
Voorlopig bleef hij gewoon SP-lid. Hij stond zelfs nummer 3 op de lijst voor de Provinciale Statenverkiezingen. Als hij zou worden gekozen als statenlid, zou hij stoppen als raadslid. Maar vanwege het slechte verkiezingsresultaat van de SP, werd hij geen statenlid. En dan was er nog het Hans Brusselmansfilmpje waarin de SP de aanval opende op PvdA-lijsttrekker Frans Timmermans. Molenkamp was niet blij met het filmpje. Misschien was het de trigger in zijn besluit zijn SP lidmaatschap op te geven en als afzonderlijk gemeenteraadslid verder te gaan? Molenkamp zegt niet meer te kunnen leven met de top-down benadering binnen de partij. Leden moeten instemmen met wat de partijleiding heeft bepaald. De liefde is voorbij.
En de lokale SP? Met het vertrek van Molenkamp lijkt de verdeeldheid niet helemaal verdwenen. SP-raadsleden Marijke Jongermans en Marc Smits blijven over. Jongerman begrijpt Molenkamps kritiek op de landelijke SP, maar wil de discussie liever intern voeren. Marc Smits is het veelbelovende nieuwe SP-raadslid in Amersfoort met de landelijke connecties. Hij is fractiemedewerker bij de Tweede Kamerfractie waar de nieuwe koers wordt uitgevoerd. De discussie gaat nog wel even door…