Raadslid Alex Engbers (CDA) wist het aan begin van de avond zeker, zowel het CDA als GroenLinks gingen vijf zetels halen. Het leek mij niet heel erg reëel, maar aan het eind van de avond moest ik hem wel gelijk geven.
De uitslag, bron Gemeente Amersfoort
Dit is de voorlopige uitslag, de stembiljetten worden nogmaals geteld, waarbij de voorkeurstemmen nog invloed kunnen hebben op de samenstelling van de fracties. Er zijn altijd restzetels te verdelen. Dit jaar zijn dat er zes, waarvan woensdagavond vijf restzetels al konden worden toegewezen. Er is nog één restzetel te verdelen. De strijd daarvoor gaat tussen GroenLinks en Partij van de Arbeid. Het gaat om dertig stemmen verschil. Zodat weer blijkt, dat elke stem telt.
Als de PvdA deze restzetel krijgt dan komt deze partij op drie zetels en verliest GroenLinks er één en komt dan op vijf zetels. Dat is pas vrijdagmiddag bekend.
De grote vraag is of de uitslag van de verkiezingen invloed heeft op de coalitievorming in Amersfoort.
Laten we eerst eens kijken naar de uitslag en verschillen ten opzichte van 2018. Dat betekent eerst even de voorlopige cijfers doornemen, sorry daarvoor, maar ik kom daarna op de consequenties.
Uit dit overzicht blijkt, dat met 31% de VVD fors verliest, maar ook GroenLinks (4,5%), en D66 (9%) moeten inleveren. Het CDA verliest 13,4%. SP en BPA verliezen ook behoorlijk, de SP een derde van haar kiezers en de BPA zelfs bijna de helft. De enige coalitiepartij die iets wint is de CU, maar deze partij lijkt niet echt te profiteren van het feit dat de SGP deze keer niet meedeed. Die partij had vorige keer 980 stemmen, de winst van de CU is slechts 114 stemmen.
Amersfoort2014, de grootste lokale partij, doet het juist uitstekend en wint 21,7% in vergelijking met 2018. De Partij voor de Dieren komt met ruim 4.000 stemmen de gemeenteraad binnen stormen en haalt twee zetels. Twee andere nieuwkomers wisten ook veel stemmen binnen weten te halen. De lijst van Noëlle Sanders haalde 2.700 stemmen en Amersfoort voor Vrijheid 2.300. Hoewel beide partijen veel verschillende standpunten hebben, wisten zij wel 5.000 lokale stemmen binnen te halen.
Landelijk gezien doen lokale partijen het erg goed met 36,2% van de stemmen en behalen zij een winst van 23% ten opzichte van 2018. In Amersfoort hebben we vier lokale partijen, Amersfoort2014, BPA, Amersfoort voor Vrijheid en Lijst Sanders, die bij elkaar goed zijn voor 13.843 stemmen, dat is twintig procent van het totaal aantal stemmen. Daarmee scoort Amersfoort met de lokale partijen lager dan landelijk, maar ook in Amersfoort zijn de lokale partijen gezamenlijk de grootste. Dit is wel allemaal cijfermatig, want door de versnippering is de invloed van de lokale partijen nog niet groot.
Uitzending De Golfbreker op de uitslagenavond, foto Peter de Langen
Ik was op de uitslagenavond gevraagd om namens de Stadsbron analyses te doen in de live-uitzending van De Golfbreker. Opvallend is dat partijen dan in de interviews vooral kijken naar het aantal zetels en niet bezig zijn met de verliezen in aantallen stemmen. Veel partijen voelden zich de winnaar en er was een duidelijke verliezer. De cijfers geven aan dat het beeld toch wat genuanceerder is.
Invloed lokale items
De grote vraag is of de lokale thema’s invloed hebben gehad op de verkiezingen. Vooraf werd door velen verondersteld dat GroenLinks de rekening zou betalen voor de draai over de Westelijke Ontsluiting. Dat is, ondanks het verlies van 4,5% in stemmen, niet vertaald in zetels. Vooralsnog staat de partij op zes zetels, het zelfde aantal als in 2018. Heeft dan de VVD de rekening voor de Westelijke Ontsluiting betaald? Landelijk verliest de VVD ongeveer 13% en in Amersfoort 31%. Dat is wel een opmerkelijk groot verschil. Het is daarom niet vreemd te veronderstellen dat de kiezer een einde aan het plan voor de Westelijke Ontsluiting wil. En de afrekening daarvoor gelegd heeft bij de partij die dit plan de laatste jaren als belangrijkste onderdeel van haar politieke bestaan heeft gemaakt.
Een ander belangrijk verkiezingsitem was duurzaamheid. Een breed scala van onderwerpen, van energietransitie tot het kappen van bomen, passeerde daarbij veelvuldig de revue, een onderwerp dat niet erg aan de VVD is gerelateerd. Dan zie je dat partijen die veel meer met dit soort onderwerpen hebben, zoals specifiek GroenLinks, Partij voor de Dieren, D66, maar ook CDA, CU, PvdA en Amerfoort2014, nu wel een heel ruime meerderheid in de gemeenteraad hebben. Het is daarom logisch dat daarin nu wel stappen gezet kunnen worden.
Christian van Barneveld (Partij voor de Dieren) deed al een voorzet om raadsbreed een plan op te stellen, waarvan alle duurzame thema’s en het thema biodiversiteit deel uit moeten maken.
Alles overwegend is wel de indruk dat Amersfoort steeds meer een randstedelijk grote stad begint te worden, waarbij partijen zoals D66 en GroenLinks een duidelijker stempel gaan drukken op de uitslag.
Coalitieakkoord, raads- of stadsakkoord
Hoe nu verder? Op 30 maart worden de nieuwe raadsleden geïnstalleerd. Veel partijen hebben aangegeven dan ook een duidingsdebat te willen voeren. Zij willen de verkiezingsuitslag bespreken en vanuit de eigen visie daaraan conclusies verbinden. Het is ook een mooie gelegenheid om op dat moment al richtinggevende uitspraken te doen, eventueel zelfs vast te leggen in moties. Het is ook het moment om formeel de grootste partij, D66, te vragen om de formatie te starten.
In de interviews tijdens de uitslagenavond gaven diverse lijsttrekkers aan wel wat te voelen om op raadsniveau deelakkoorden af te sluiten. D66-lijsttrekker Tyas Bijlholt noemde als voorbeeld de bestuurscultuur. Hij wil nog duidelijker de betrokkenheid van de bewoners bij besluiten vastleggen. Daarnaast kan dan onderhandeld worden over de andere onderdelen.
Opties voor coalities
Spannend is het om na de verkiezingen de coalitiemogelijkheden te bespreken. Lijsttrekkers hullen zich direct na de verkiezing daarover in stilzwijgen, de belangen om in het college te komen zijn te groot. Maar ik kan rustig mijn gedachten hierover laten gaan. U kunt zelf ook een coalitie bouwen op https://verkiezingensite.nl/
Allereerst kijk ik naar de huidige coalitie van D66, VVD, GL en CU. Deze heeft vooralsnog een krappe meerderheid van één zetel en als GL de restzetel kwijtraakt aan de PvdA, verliest de coalitie haar meerderheid. Het is ook de vraag of je deze coalitie moet willen voortzetten. Met het grote verlies van de VVD kunnen partijen zeker overwegen om deze partij de oppositie te gunnen. Voor de VVD is ook niet veel meer te halen. De kans op het doorgaan van de Westelijke Ontsluiting is nu wel heel klein geworden. En als de partij bereid is om die op te geven, dan is de vraag wat zij wel als specifiek VVD-punt kan binnenhalen.
Op basis van de uitslag is het logisch dat D66 en GroenLinks samen de basis van de nieuwe coalitie vormen. Dat is samen 12 of 11 zetels, afhankelijk van de restzetel. Een optie kan zijn D66, GL, CDA en Amersfoort2014, samen goed voor 21 of 20 zetels. Eventueel nog aan te vullen met de PvdD of PvdA voor meer stabiliteit.
Een andere optie is de huidige coalitiepartijen D66, GL en CU en dan het CDA in plaats van de VVD. Ook die combinatie is goed voor 20 of 21 zetels. Ook in die samenstelling is een vijfde partij, bijvoorbeeld Amersfoort2014, goed voor de stabiliteit.
De optie van D66, GL, CDA, Amersfoort2014 en CU is goed voor 25 of 24 zetels.
Wat het lastig maakt in Amersfoort is, dat de persoonlijke verhoudingen in de afgelopen vier jaar onder druk zijn komen te staan. Binnen de VVD is men not amused over de actie van D66 om het vertrek van wethouder Hans Buijtelaar te bespoedigen. Maar als de VVD naar de oppositiebanken verhuist, is dat probleem opgelost.
De verhouding tussen lijsttrekkers Tyas Bijlholt (D66) en Astrid Janssen (GL) is koel. In de campagne heeft Tyas ook meermalen uitgehaald naar Astrid, haar verwijtend dat zij weinig bereikt heeft. Nu is tijdens de campagne natuurlijk veel geoorloofd, maar dit soort verwijten kunnen wel tussen de oren blijven zitten. De verhouding tussen D66 en CDA is beter. En D66 en Amersfoort2014 kunnen samen een stevig debat voeren, maar in de persoonlijke sfeer is er geen probleem. Een coalitie D66, CDA en Amersfoort2014 levert maar 15 zetels op en dan kom je toch weer bij GroenLinks uit. En om dat ook die meerderheid klein is, lijkt het gewenst om bijvoorbeeld CU aan te laten schuiven.
Er zijn natuurlijk ook inhoudelijke verschillen. Tussen D66, GL en CU lijken die snel oplosbaar, zij hebben immers al vier samen gewerkt. Amersfoort2014 heeft stevig oppositie gevoerd. Het CDA heeft wel steeds ruimte gehouden en ook de coalitie meermalen gesteund. Er zijn verschillen op het gebied van duurzaamheid, bijvoorbeeld over windmolens en zonnevelden, hoewel die verschillen vooral over de locaties daarvan gaan.
Een ander punt is het nieuwe stadhuis. CDA en Amersfoort2014 zijn daar niet laaiend enthousiast over. Maar daar kun je wel uitkomen door de eisen voor soberheid en doelmatigheid op te schroeven. Met betrekking tot de sloopplannen voor Jericho hebben de meeste partijen het kruit droog gehouden. Amersfoort2014 is tegen die sloop. Lijkt me een mooi onderhandelingspunt om binnen te halen, juist omdat andere partijen daarover geen duidelijk standpunt hebben ingenomen.
De autoluwe Stadsring is met deze partijen ook te regelen. In plaats van de Westelijke Ontsluiting kun je als oplossing bedenken om een ondertunneling voor alleen de fiets en voetganger te onderzoeken. De komende bezuinigingsronde zal wel voor stevige onderhandelingen zorgen. CDA wil verlaging van de belastingen, dat zou nog meer bezuinigingen noodzakelijk maken.
Mijn vrijblijvend advies
Ik zou willen pleiten voor een coalitie van vijf partijen om te zorgen voor wat meer dualisme. Als de coalitie wat meer zetels heeft, ontstaat er ook ruimte voor soms wat afwijkend stemgedrag en wisselende meerderheden. Dat is goed voor de democratie. Er kunnen ook wat minder wethouders benoemd worden, want zeven wethouders is veel te veel gebleken. Het lijkt me ook wenselijk dat er geen projectwethouders meer worden benoemd, maar dat wethouders een duidelijke portefeuille krijgen.
Ruimte voor deelakkoorden of nog liever een raadsakkoord is wenselijk. Maak in ieder geval geen gedetailleerd coalitieakkoord, maar alleen een akkoord op hoofdlijnen. Een stadsbreed akkoord, dus de stad ingaan om samen een akkoord te sluiten, is voor nu nog een stap te ver. Wel lijken partijen te willen praten over gelote burgerraden.
Het is onvermijdelijk dat de verkiezingsuitslag vertaald wordt in een ander beleid. Duurzaamheid én echte invloed van de bewoners gaan naar mijn inschatting een duidelijker plek krijgen in het beleid van de nieuwe raad en college.