Inwoners adviseren gemeente over digitalisering

Cambridge Analytica, Pizzagate, de toeslagenaffaire, e-waste, vendor lock-in en de dominantie van Big Tech, het komt allemaal voorbij in de presentatie van de Klankbordgroep Digitalisering & Ethiek. “Grote ontwikkelingen vertalen zich vaak in kleinere voorbeelden met een gelijksoortige tendens”, zegt een van de zes aanwezige leden, om aan te geven dat dergelijke problemen, hoewel in een andere vorm, ook op lokaal niveau spelen.

Drie jaar geleden ontstond deze groep uit een 55+-platform dat zich zorgen maakt over technologie in de publieke ruimte. Het initiatief is nu uitgegroeid tot een klankbordgroep die de gemeente adviseert, voorgezeten door de 25-jarige Joeri Hazelaar.

De klankbordgroep adviseert het college van burgemeester en wethouders bij digitaliseringsvraagstukken waar ook ethische aspecten spelen. Nu het proefjaar achter de rug is, werd de klankbordgroep onlangs dan eindelijk aan de gemeenteraad voorgesteld, in een bijeenkomst waar ook betrokken ambtenaren en de verantwoordelijk wethouder aanwezig waren.

Net als de 55+’ers destijds, zien de huidige leden kansen in de digitalisering, maar ook risico’s. “Digitalisering is in mijn ogen een van de belangrijkste vraagstukken van dit moment", stelt voorzitter Hazelaar. "Het gaat om onze kritische blik, maar dat hoeft niet altijd negatief te zijn. En digitalisering lijkt soms onvermijdelijk, maar het kan ook de vraag zijn of het überhaupt wel nodig is."

De digitalisering bijsturen

Die kritische blik van de klankbordgroep volgt als de gemeente hen vraagt om raad, zoals afgelopen voorjaar, bij de 'Groene Baten Planner’. Met dit stukje software kan de gemeente effecten van groen op bijvoorbeeld gezondheid of klimaatadaptatie in kaart brengen. De gemeente wil de software in een pilot koppelen aan andere software. Het gaat om 3D-visualisatie software ‘Digital Twin’, die de gemeente moet helpen bij de herinrichting van de stad, in dit geval van de wijk Schuilenburg.

Hazelaar legt uit: “Inhoudelijk deskundigen en een projectmanager van de gemeente hebben ons toen op een informatieavond geïnformeerd over de werking van de software, en de gebruikte data. De klankbordgroep heeft daarna in een vergadering vastgesteld hoe we het advies willen vormgeven.”

De klankbordgroep schrijft een drieledig commentaar. De gemeente moet ten eerste transparant zijn over de gebruikte data. Ten tweede zou de tool vooral ingezet moeten worden om het gesprek aan te gaan met belanghebbenden. Tot slot zou het beheer volgens de klankbordgroep in handen van de gemeente moeten blijven. In hoeverre de gemeente dit overneemt moet nog blijken, maar in een reactie schrijft het college: “Deze aandachtspunten neemt het college mee in de evaluatie van de pilot en het beslissen over eventuele vervolginzet van de tool (...).”

Als de klankbordgroep in de bijeenkomst haar missie verwoordt in een aantal waarden, wordt zichtbaar dat het drieledige commentaar op deze waarden is gestoeld: openheid en transparantie, en de controle bij de maatschappij – in tegenstelling tot de controle bij machtige bedrijven, en een ‘black box’, waarbij niet zichtbaar is hoe een systeem tot een output komt. De klankbordgroep wil de digitalisering bijsturen, en deze waarden geven de richting aan. Ook op het lijstje: dataminimalisatie, de menselijke maat, duurzaamheid, en regeneratief datagebruik, waarbij de waarde van data terugstroomt naar de samenleving.

POWER

Ondanks het proefjaar gaat de oorsprong van de klankbordgroep veel verder terug. Daarvoor moeten we naar 2017, naar het tienjarige bestaan van 55+ platform POWER, acroniem voor Prettig Ouder Worden En Relativeren. "Wij zijn een groep mensen die elkaar vonden in een gedeelde zoektocht naar de kunst van het ouder worden", vertelt POWER-deelnemer Harry Weststeijn. Onderdeel van die zoektocht zijn activiteiten ter ontspanning, legt Weststeijn uit. Maar het platform organiseert ook lezingen, en verdieping in thema’s.

“Een van de thema’s in het lustrum was technologie, zoals het internet of things”, blikt Weststeijn terug. Volgens hem zien deelnemers technologische ontwikkelingen die elkaar snel opvolgen. En dit overvalt hen. ”Onze generatie is niet erg thuis in de digitalisering. Er was nieuwsgierigheid, maar ook een soort angst: Wat doet digitalisering in de stad, het openbaar vervoer, de gezondheidszorg, en in eigen huis?"

Om grip te krijgen op het onderwerp vormt POWER werkgroepjes. "Wij zijn van de protestgeneratie", zegt Weststeijn. "Bij het ouder worden houden we graag de regie in eigen hand." Na twee jaar verdieping is het daarom tijd voor actie. De groep maakt zich zorgen over het gebruik van gegevens die in het publieke domein worden verzameld, vertelt Weststeijn, en wil daar meer over weten. "We zijn gaan zoeken naar een plek waar we de digitalisering konden beïnvloeden. En de gemeente was heel dichtbij natuurlijk. We hebben gevraagd of we een keer met de wethouder konden spreken."

De gemeente staat direct open voor contact, zegt Weststeijn. "We vonden bij de gemeente een heel gewillig oor.” Er volgen onder meer ‘datawandelingen’ met de gemeente door de binnenstad. Al snel leidt het contact tot de voorloper van de huidige klankbordgroep: het Technologisch Burgerpanel Amersfoort.

Eén keer raadpleegt de gemeente dit burgerpanel, als de gemeente voor de herinrichting van de Kamp de doorstroming bij de Kamperbinnenpoort wil meten met telcamera’s. Het advies van het burgerpanel is terug te zien in de communicatie van de gemeente: het woord telcamera’s vervangt telsensoren, en voorbijgangers kunnen een QR-code scannen als ze meer over de camera’s willen weten.

Liefde voor de stad

Beide partijen zien wel toekomst in de samenwerking, maar het initiatief zou volgens POWER niet meer bij henzelf moeten liggen. Voor de formalisering van het burgerpanel plaatst de gemeente daarom een oproep waar Amersfoortse burgers op kunnen reageren. Diverse geïnteresseerden reageren, en in het voorjaar van 2021 start een achtkoppige commissie aan de proefperiode. Van de POWER-deelnemers blijft alleen Weststeijn aan.

Alle leden, door natuurlijk verloop nu zeven, zetten zich vrijwillig in voor het panel. Voor lid Maarten Brinkerink kwam de oproep op een goed moment nadat hij naar Amersfoort verhuisde: "Ik had zelf geen sterke band met de stad, en zocht naar een manier om grip te krijgen op wat er speelt. De klankbordgroep is een leuke en bescheiden manier om iets voor de stad te betekenen.” Volgens voorzitter Hazelaar een herkenbaar geluid in de groep: "Liefde voor de stad klinkt misschien zoetsappig, maar dat zit er zeker wel bij.”

Anders dan in diverse andere steden, is het panel in Amersfoort geen expertpanel. Dat neemt niet weg dat er wel expertise is; diverse leden werken beroepsmatig met techniek en digitalisering, er is een lid met juridische kennis, en voorzitter Hazelaar studeert filosofie met als zwaartepunt ethiek en politieke filosofie.

Maar een panel met burgers roept wel de vraag op wat precies de verhouding is tussen de klankbordgroep, de gemeenteraad en het moreel beraad, een gemeentelijke interne commissie voor ethische dilemma's. De klankbordgroep heeft daar nog geen sluitend antwoord op. “Maar ons bestaansrecht is dat we burgers zijn”, benadrukt Weststeijn.

Kennis en inspiratie haalt de klankbordgroep onder meer uit de Code Goed Digitaal Openbaar Bestuur van de Universiteit Utrecht, publicaties van het Rathenau, een onderzoeksinstituut dat zich richt op de relatie tussen wetenschap, technologie en samenleving, en andere organisaties die zich bezighouden met burgerrechten of het thema technologie en maatschappij. Het inschakelen van expertise voor een specifieke casus behoort ook tot de mogelijkheden.

Tempo maken

De Groene Baten Planner is niet de eerste casus waar de huidige klankbordgroep zich over buigt, maar in ruim een jaar tijd blijft de teller op twee steken. "We hebben de afgelopen tijd minder casussen behandeld dan we zouden kunnen en willen", zegt Brinkerink. "In dit geval begrijpelijk gezien de verkiezingen, en de formatie", vindt Weststeijn. "En het ambtelijke apparaat moet er ook op ingesteld raken. Maar ik heb goede hoop dat we nu snelheid maken.”

De klankbordgroep hoeft bovendien niet te wachten tot de gemeente om raad vraagt, want haar rol is breder dan adviseren alleen, zegt voorzitter Hazelaar. “Onze rol is ook om te agenderen en aan te jagen. Dat staat ook in onze werkafspraken.” Maar voor schriftelijk advies zal de klankbordgroep wel moeten wachten tot een formeel verzoek van de gemeente.

Een volgend verzoek van de gemeente is in ieder geval al in voorbereiding: de inzet van scanauto's voor parkeerhandhaving. MaaS (Mobility as a Service) volgt mogelijk later, zo blijkt uit de reactie van verantwoordelijk wethouder Johnas van Lammeren als een raadslid het mobiliteitsconcept ter sprake brengt in de kennismakingsronde. "Dat ligt nóg niet bij de klankbordgroep. Maar ik heb me net laten vertellen dat dat in voorbereiding is."

Het lijkt een formaliteit, maar er is nog wel een besluit van de gemeente nodig over de voortzetting van de klankbordgroep na het proefjaar. Wethouder Van Lammeren laat in ieder geval weten graag met de klankbordgroep verder te willen, maar het definitieve besluit is aan het college van B en W.

Is het nu echt zo erg gesteld met Amersfoort als de genoemde grote ontwikkelingen in de presentatie van de klankbordgroep, vraagt een gemeenteraadslid in de ronde? We maken ons wel zorgen over de controle op digitalisering binnen publieke instituties, reageert de klankbordgroep. “Maar dit zijn natuurlijk mondiale problemen, en de klankbordgroep wil hiermee vooral de urgentie weergeven. Dus u kunt nog wel gewoon gerust naar bed gaan."