Amersfoort staat aan de vooravond van ingrijpende ruimtelijke ontwikkelingen rond het stadscentrum. Het bouwen van duizenden woningen in de Wagenwerkplaats, De Kop van Isselt en De Nieuwe Stad heeft ook gevolgen voor de bestaande bewoners in wijken als Soesterkwartier, Jericho en Jeruzalem, stelt raadslid Rob Molenkamp. Hij wil aandacht voor mogelijke negatieve effecten van wat met een moeilijk woord ‘gentrificatie wordt genoemd. "We dreigen te vergeten dat er nu gewoon mensen in deze wijken wonen en die kunnen we niet uitgummen of weggummen. Of tegen ze zeggen ‘Ga maar ergens anders wonen’. Daar moeten we iets mee doen." Molenkamp ziet de open ronde over dit onderwerp dinsdagvond in het stadhuis als ‘een eerste verkenning’. "Wat hebben we aan sturing in huis om gentrificatie ook tot een succes te maken voor de huidige bewoners."
Gemeentelijke overheden maken bewust gebruik van gentrificatie om sommige wijken vooruit te helpen. Dat gebeurt vooral via het woonbeleid. Het slopen of verkopen van sociale huurwoningen en het terugbouwen van duurdere koopwoningen leidt tot een andere samenstelling van de wijk, tot meer bedrijvigheid en een ander winkel- en horeca-aanbod. Amersfoort Vernieuwt is zo’n voorbeeld van gentrificatie waarin de gemeente Amersfoort en de woningcorporaties De Alliantie en Portaal samenwerken. In verschillende Amersfoortse wijken worden of zijn sociale huurwoningen gesloopt. Daarvoor in de plaats komen nieuwe sociale huurwoningen en andere huur- en koopwoningen met als doel een betere leefbaarheid en grotere diversiteit in de wijk.
Volgens raadslid Rob Molenkamp hebben de nieuwbouwplannen van de gemeente Amersfoort rond het Soesterkwartier ervoor gezorgd dat er in deze oude volkswijk al een proces van gentrificatie is ingezet. Daarmee wordt volgens hem de sociale cohesie in de wijk bedreigd. En dat staat op gespannen voet met een van de doelstellingen van het college dat vindt dat Amersfoort een inclusieve stad moet zijn: een stad voor iedereen. Molenkamp is oud-SP raadslid. Na zijn vertrek bij de SP is hij verdergegaan als eenmansfractie. Hij staat bekend als een sociaal geëngageerd raadslid. Het is dan ook geen toeval dat juist hij de discussie wil aanzwengelen over dit onderwerp.
In grote wereldsteden als New York, Londen en ook Amsterdam zijn al veel woningen onbetaalbaar geworden. Lagere inkomensgroepen worden verdreven uit wat oorspronkelijk volksbuurten waren. Maar ook middengroepen hebben het steeds moeilijker om de dure huur- en koopwoningen rond het stadscentrum te betalen. Kan zoiets ook gebeuren in Amersfoort of worden de huurders hier zo goed beschermd dat het hier niet aan de orde is?
Want wat betekent de komst van duizenden nieuwe woningen rond de oude volkswijken Soesterkwartier, Jericho en Jeruzalem voor de bestaande bewoners en voor de huizenprijzen en de huren? Hebben die oorspronkelijke bewoners, die vaak tot de lagere inkomensgroepen behoren, niets te vrezen? Wat betekent het voor het winkelaanbod in hun wijk? Komen er steeds meer dure en hippe horecazaken en neemt het aantal Airbnb woningen sterk toe? En wat gebeurt er met de sociale samenhang in de wijk?
Frank Soeterbroek van adviesbureau De Ruimtemaker verzorgt dinsdagavond een inleiding over gentrificatie. Het woord heeft steeds meer nare bijklank gekregen, merkt hij op. Lagere inkomensgroepen worden de stad uitgeduwd omdat de woningen onbetaalbaar zijn. En het gemeentelijk streven om gemengde wijken te realiseren, betekent niet dat mensen ook echt samen gaan leven. Bovendien schieten de oorspronkelijke bewoners in de wijk er doorgaans weinig mee op. Soeterbroek constateert dat er parallelle werelden ontstaan in de wijk. Het kan ook leiden tot speculatie en het ondergraven van sociale structuren.
Vooral als er sprake is van een samenloop van ontwikkelingen kan gentrificatie doorschieten, waarschuwt Soeterbroek. Als er naast de verkoop van sociale huurwoningen ook dure koopwoningen worden gebouwd voor koopkrachtige bewoners, als de nadruk ligt op het huisvesten van kunstenaars, als er meer Airbnb en citymarketing komt en een heel ander luxer winkelaanbod. "Dan gaat de waarde van een gebied fors omhoog." Belangrijk bij gentrificatie zijn de gesprekken met de bewoners in de wijken, op straatniveau. "Daar moet het gesprek plaatsvinden. Daar moeten we bijsturen. Horen wat de plannen betekenen. Geen tekentafelplanologie."
Soesterkwartier
Intussen blijft onduidelijk wat gentrificatie betekent voor het Soesterkwartier. In Jericho en Jeruzalem is het gevaar niet zo groot omdat daar geen sociale huurwoningen zijn verkocht. Volgens docent en onderzoeker/docent Edwin Nieman van de HU is er nu al sprake van segregatie in het Soesterkwartier. "Vijftig procent van de kinderen in de basisschoolleeftijd gaat buiten de wijk op school. Mensen kiezen ook voor andere sportclubs en komen elkaar niet tegen." Ook Marieke van Krugten van In de buurt 033 en bewoonster van het Soesterkwartier ziet de situatie in haar wijk veranderen. "In de buurt waar ik ook woon zijn twee Airbnbs. Ik zie middenstanders die het niet redden en 1 op de 2 kinderen gaat buiten de wijk naar de basisschool. Mensen kunnen elkaar niet altijd vinden. Bepaalde groepen voelen zich weggezet in de samenleving." Het zijn signalen dat de sociale structuren in de wijk onder druk staan.
De coalitiepartijen zijn afwachtend. Zij ontkennen niet dat er problemen zijn op de Amersfoortse woningmarkt, maar zien dat niet per se als een negatief gevolg van gentrificatie. VVD-raadslid Bekers suggereert dat het met de verdringing op de woningmarkt wel meevalt. "In Amersfoort hebben we best wel een sterke huurbescherming. Huurprijzen mogen niet zomaar stijgen." GroenLinks raadslid El Messaoudi heeft vooral oog voor de positieve aspecten van gentrificatie. Hij mist het verhaal van huurbescherming in Nederland. "Explosieve huurstijgingen. Dat gaat hier niet op." Hij pleit ervoor niet alleen naar arbeiderswijken te kijken bij een proces als gentrificatie. "Laten we kijken naar ‘omgekeerde gentrifcatie’. Laten we kijken hoe we het aantal sociale huurwoningen kunnen opkrikken op De Berg." D66 buitengewoon raadslid Van Schagen denkt dat de gemeenteraad al een behoorlijk aantal instrumenten heeft om het gentrificatieproces in de hand te houden. Zo is er het Deltaplan Wonen waarin afwegingen gemaakt worden over sociale huur, middenhuur en middenkoop.
Ook oppositiepartij CDA vraagt zich af of het zinvol is de term gentrificatie te gebruiken voor de situatie in Amersfoort. CDA-raadslid Engbers: "Ook in het Soesterkwartier heb ik niet het gevoel dat het karakter van de wijk dramatisch aan het veranderen is. Er is wel wat aan de hand maar wat schieten we ermee om dat gentrificatie te noemen?
Sociale woningbouw
De discussie over gentrificatie ontaardt ook in een discussie over sociale woningbouw tussen SP en GroenLinks, waarbij de SP zich presenteert als kampioen sociale woningbouw en GroenLinks wegzet als opportunistische bestuurderspartij die nu minder haast heeft met het stopzetten van de verkoop van sociale huurwoningen dan anderhalf jaar geleden toen de partij nog in de oppositie zat.
SP-raadslid Smits wijst erop dat er in het verleden ook in het Soesterkwartier sociale huurwoningen zijn verkocht door de corporatie. Inmiddels worden die woningen voor meer dan drie ton verkocht. "Die woningen zijn voor de oorspronkelijke Soesterkwartierders niet meer te betalen. Smits is uitgesproken negatief over Amersfoort Vernieuwt. Hij heeft het over de grootste verdringingsslag in tijden. "Met als bewust gemeentelijk beleid het verdwijnen van betaalbare huurwoningen." Smits’ oplossing is het stoppen met de verkoop van sociale huurwoningen en het bijbouwen van extra betaalbare woningen." Dat levert ook een oplossing voor het groeiend aantal Airbnb’s. "Een sociale huurwoning kan geen Airbnb worden."
Smits ziet wel degelijk dat juist in het Soesterkwartier bewoners van lage en middeninkomens uit de wijk worden verdreven. "Als het Soesterkwartier beschikbaar moet blijven voor de echte Soesterkwartierders, moeten we een einde maken aan de verkoop van sociale huurwoningen." Smits wil ook het doorverkopen van sociale huurwoningen aan beleggers aan banden leggen en noemt het voorbeeld van corporaties in Amsterdam en Zaanstad die bij verkoop een doorverkoopbeding aan beleggers opnemen.
Als je wethouder Janssen hoort, is er nog niet zoveel aan de hand in Amersfoort. Ze zegt juist betaalbare woningen te willen. "Maar wel met respect voor de inwoners van de oude wijk die ernaast ligt. Met Langs Eem en Spoor hebben we gezegd dat je niet zomaar nieuwe wijken kan aanleggen zonder dat je dat doet met erkenning voor de mensen die in het Soesterkwartier. Jeruzalem en Jericho wonen. Dus dat gaan we doen, in gesprek met de wijk. De wijk betrekken bij de uitwerking er omheen." Daarbij kan ook het onderzoek van de HU betrokken worden.
Ten slotte
Wat heeft de discussie opgeleverd?
Raadslid Rob Molenkamp noemt het gesprek over gentrificatie ‘zeer waardevol’ met nog veel zaken die nog niet opgehelderd zijn en er komt een vervolg. Molenkamp en de SP konden zich uitstekend op dit onderwerp profileren. Verder wordt duidelijk dat er wat aan de hand is in het Soesterkwartier, maar of het zinvol is daarvoor de term gentrificatie te gebruiken? Andere fracties beschouwen gentrificatie niet als een heel groot probleem in Amersfoort. Opvallend is verder de waarschuwing van Soeterbroek aan de raadsleden voor te veel passiviteit. Hij voorspelt dat de Amsterdamse paniek overslaat naar steden als Utrecht en Amersfoort en geeft alvast een advies. "Zorg dat je goed verankerd bent met de mensen die het in hun straat zien gebeuren en bedenk samen een goede strategie."