Je zag het in de jaren tachtig toen Nederland zuchtte onder een massale werkloosheid, en nu staat het tijdens de coronacrisis weer ter discussie. Het basisinkomen. Het staat op de agenda van politieke partijen, er zijn discussies in de media en er worden bijeenkomsten over dit onderwerp georganiseerd.
Foto: Pixabay
De discussie over een onvoorwaardelijk inkomen voor iedereen staat in de schijnwerpers. Onder meer doordat de omvang van structurele armoede nu meer zichtbaar wordt en het aantal mensen dat het financieel niet meer redt met grote sprongen stijgt. De maatregelen die het kabinet neemt, komen niet terecht bij diegenen die in de marge van de samenleving leven, zoals mensen met schulden en 0-urencontracten, werknemers die hun baan verloren of ZZP’ers met weinig omzet en lage tarieven. In de horeca, de cultuursector en de evenementenbranche is er een kaalslag bezig.
Bijkomend probleem is vaak dat er geen buffer is en dat veel werk net voldoende inkomsten oplevert voor alleen het levensonderhoud. De rand om eraf te vallen is dan bij een crisis zoals een wereldwijde pandemie snel bereikt. Bij een rondgang langs hulpinstellingen en Amersfoortse politici blijkt dat steeds meer Amersfoorters extra kwetsbaar zijn geworden door de corona-crisis.
Oplopende schulden
Nu de crisis langer aanhoudt dan verwacht stijgt het aantal hulpvragen bij lokale organisaties als Stadsring51 en het Geldloket voor financiële ondersteuning en hulp bij alsmaar oplopende schulden. Volgens het NIBUD leven ruim 1 miljoen Nederlanders in armoede. Maar omdat er een taboe op armoede rust is er ook veel verborgen armoede. Dus de feitelijke cijfers zijn veel hoger. Armoede in Nederland, structureel of niet, gaat toenemen. De grote corona-golf overspoelt ons en we krijgen allemaal te maken met een ongekende economische malaise die nog jarenlang nadreunt.
De filosoof Montesquieu gaf aanzet tot basiszekerheid. Foto Pixabay
Het idee van iets als een basisvoorziening voor iedereen werd al geopperd in de 16e eeuw in de tijd van de Renaissance. Zodat men niet hoefde te stelen om zichzelf in leven te houden, opperde de bekende humanist Thomas More. De Franse filosoof Montesquieu deed begin 18e eeuw de volgende aanzet in het denken over een basisinkomen. Dat hield in: een veilig bestaan, voedsel en geschikte kleding verschuldigd is en een manier van leven die hun gezondheid niet schaadt. Dat idee leidde later tot nationale stelsels van sociale zekerheid.
De eeuwen daarna laait het idee steeds weer op als een panacee om bestaanszekerheid te garanderen. In 1848 werd in Frankrijk voor de eerste keer het basisinkomen beschreven zoals we het tegenwoordig begrijpen en verstaan. In de 20e eeuw in de periode tussen de twee wereldoorlogen was het in Engeland een politieke discussie, in 1969 werd het door Amerikaans president Nixon gepresenteerd op voorspraak van de liberale econoom Milton Friedman, maar nooit uitgevoerd. Ook in de 80er jaren was het een issue in Nederland toen de massale werkloosheid ons land overspoelde.
Louterend effect
Buitengewoon PvdA-raadslid Bert Veenstra is stellig in zijn mening wat betreft het onvoorwaardelijk basisinkomen op grond van bijvoorbeeld een negatieve inkomstenbelasting. Daarbij levert iemand met behulp van een nieuw (progressief) belastingstelsel basisinkomen in naar gelang hij of zij boven een bepaalde inkomensgrens komt. “Anders krijg je nog meer ongelijkheid dan die er al is”, legt hij uit. “Het effect zal louterend zijn. We hadden al deze problemen niet wanneer we een basisinkomen hadden gehad. Iedereen kon dan gewoon zijn vaste lasten betalen, schulden werden minder en we konden een halt toeroepen aan de schuldenindustrie. Daar wordt veel geld mee verdiend wordt en zorgt ervoor dat je structureel in de armoede blijft. In artikel 20 in de grondwet staat dat de overheid voor haar mensen moet zorgen. Nou, dat doen wij onvoldoende. Ik schat het aantal armen zelfs op 2 miljoen.”
Foto: Pixabay
De regie in handen
De landelijke Vereniging Basisinkomen stelt dat dat je met het toekennen van een onvoorwaardelijk inkomensvoorziening de eigen regie in handen krijgt. “Internationaal is deze toekenning van een toelage voor iedereen in beweging. Basisinkomen is niet alleen een antwoord op armoedebestrijding” zegt Fieke Thomassen, van de Amersfoortse afdeling van de vereniging. “Het is ook een fundamenteel recht van iedereen op een deel van de rijkdom van de aarde. Ik zie het als een dividenduitkering. We moeten naar een andere definitie van werk. Onze maatschappij draait voor een belangrijk deel op vrijwilligers in allerlei sectoren. Dat is ook werk, net als mantelzorg.”
Thomassen weet uit eigen onderzoek dat veel Amersfoorters de weg naar hulpverlening niet kunnen vinden door de stress waarin ze verkeren. “Trots speelt daar zeker een rol bij. Je wilt niet als ‘bijstandstrekker’ te boek staan. De gemeente en hulpverleningsinstanties doen hun best, maar het systeem dat eraan ten grondslag ligt moet veranderen: geen toelages met controles en herberekeningen, maar een onvoorwaardelijk basisinkomen.”
Basisinkomen bestrijdt de armoede
GroenLinks heeft in zijn verkiezingsprogramma een aparte alinea over het basisinkomen. Volgens GL-raadslid Bram Leeuwenkamp komen we er niet onderuit, er moet iets wezenlijks veranderen. “Zo moet de gemeente meer ruimte krijgen om te experimenteren. Daarvoor moeten we de grenzen van de Participatiewet opzoeken, die is streng en zit vast in regels. Een bestaanszekerheid voor iedereen moet op de agenda. Ondanks dat Amersfoort een relatief goed armoedebeleid heeft neemt de armoede toch toe. Wij geloven in een onvoorwaardelijk basisinkomen met een negatieve inkomstenbelasting. Want dat bijvoorbeeld iemand in de quote-500 een dergelijk inkomen zou krijgen is natuurlijk niet terecht.”
Een basisinkomen bestrijdt juist de armoede en zet aan tot initiatieven, meent Leeuwenkamp. “Het bijstandssysteem zoals wij dat nu kennen maakt murw om iets te ondernemen. Het stimuleert niet om vooruit te komen en werk te zoeken. “Er zijn drie pijlers waaraan het Basisinkomen aan moet voldoen. Armoede bestrijden, betaalbaarheid door onder meer het toeslagensysteem te schrappen en de uitvoerbaarheid. Niet alleen voldoende inkomen is belangrijk. Maar ook competenties ontwikkelen waarbij iemand leert hoe schulden te voorkomen, hoe om te gaan met geld en hoe weer werk te vinden.”
Toename bijstandsuitkeringen
Het aantal bijstandsuitkeringen in Amersfoort is gestegen met vier procent sinds corona zijn intrede deed in maart dit jaar, meldt de gemeentelijke dienst Werk en Inkomen. Zo’n 40 % van de totale groep ontvangers maakt langer dan vijf jaar gebruik van bijstand. Daarvan is bekend dat ze veelal niet meer in een re-integratietraject zitten omdat ze al het maximaal haalbare hebben gedaan om te re-integreren. Ook is er een groep cliënten met ontheffing van de arbeidsplicht. De toename in de bijstand als gevolg van de coronacrisis betreft veelal mensen met een korte afstand tot de arbeidsmarkt en zij komen wel weer aan het werk. Er wordt wel een diepere economische recessie verwacht, de werkloosheid loopt op evenals een beroep op inkomensondersteuning. Volgens het CPB was in 2019 3,4 % van de beroepsbevolking werkloos. Zij verwacht een stijging van 6,5 % in 2020/2021. Dit heeft vooral effect op het aantal WW-uitkeringen. In Amersfoort is dit toegenomen met circa 20 %.
Waarom komt het basisinkomen niet van de grond?
Hoewel er veel animo is voor een basisinkomen en dit idee telkens weer de kop opsteekt, komt het niet van de grond. Drie belangrijke drempels zijn: de vraag of het wel betaalbaar is, de gedachte dat het de prikkel om te gaan werken wegneemt en dat er te weinig politiek draagvlak voor is. Veenstra heeft zich verdiept in de kosten. Hij weerlegt dat het onbetaalbaar is. “De overheid geeft per jaar 300 miljard uit. Daarvan gaat 100 miljard naar sociale zekerheid en nog een 90 miljard naar de zorg. Het restant gaat naar de overige departementen Voor een basisinkomen voor Nederlanders tussen de 18 en 65 jaar oud is 100 miljard nodig. De overheid geeft aan lasten 100 miljard uit en ontvangt uit inkomsten 80 miljard. Dus we hoeven ‘maar’ 20-miljard ergens vandaan te peuteren. Dat kan bijvoorbeeld door het belastingstelsel grondig te herzien. Het bruto nationaal product is 800 miljard. Dus kan er met gemak ergens die 20 miljard vandaan gehaald worden.”
Dat de prikkel om werk te zoeken of om iets te gaan ondernemen wegvalt door ‘gratis geld’ is een steeds zich herhalend mantra. “Vanuit de PvdA-ideologie is dat het grootste bezwaar. Daarom zou het basisinkomen ook weer niet te hoog moeten zijn. Maar een kleine groep zal inderdaad op de bank blijven zitten of zich terugtrekken van de arbeidsmarkt. Wereldwijde experimenten tonen echter aan dat het merendeel juist productiever wordt. Men trekt zich niet massaal terug van de arbeidsmarkt, hooguit de mensen die het meest onder druk staan”, aldus Veenstra. “Dat de economie erdoor instort is dus ook niet waar. Als maatschappij word je er alleen maar beter van wanneer je een basisinkomen invoert. Iets wat je stapsgewijs kunt doen. Te beginnen bijv. met 100 euro per maand voor iedereen.”
Ten derde is er het tekort aan een politiek draagvlak. Dat gaat wel de goede kant op constateert Veenstra. “GroenLinks heeft het in haar verkiezingsprogramma opgenomen. En de VVD en D66 hebben het op de politieke agenda staan. Zo wil D66 elke staatsburger 300 euro geven door de toeslagen af te schaffen en wil de VVD de Algemene Heffingskorting aan mensen tot aan modaal (€ 36.000,- per jaar) maandelijks uitkeren. Het CDA en de PvdA neigen meer naar basisbanen, te scheppen door de overheid.”
Eindeloze discussie
Of het basisinkomen er daadwerkelijk komt en hoe, blijft tot nu toe steken in een eindeloze discussie. Maar voor de situatie nu als je door corona in de problemen zit heb je daar niets aan. Zo vinden Cieka Galenkamp, coördinator Voedselbank, en het PvdA-raadslid dat het uurloon omhoog moet. Naar veertien euro per uur. “Werken moet weer lonen. Er moet hulp en ondersteuning komen voor mensen die net boven de 110 of 120 % norm van het bijstandsinkomen zitten. Die komen nergens voor in aanmerking,” zegt Cieka. “De gemeente hanteert een goed armoedebeleid. Maar natuurlijk zou het mooi zijn als regelingen ruimer geïnterpreteerd worden. Voor de witgoedregeling kom je pas in aanmerking als je twee jaar op het minimum zit. Maar hoe kom je dan aan een wasmachine als je nog maar een jaar op zo’n inkomen zit? Cliënten moeten sneller ondersteund worden. Soms zijn behandeltermijnen langer dan de hulpvrager wenst. Ook kom je pas voor individuele inkomenstoeslag in aanmerking als je 5 jaar op bijstandsniveau zit. Computers en fietsen zijn een basisvoorziening, maar worden zelden vergoed. Ook zou er meer moeten gebeuren met te hoge woonlasten voor minima en moet er meer zicht zijn op wat er allemaal te verkrijgen is en bij welk particulier initiatief.”
Foto: Pixabay
Bestaanszekerheid en sociale cohesie
Of we het Basisinkomen gaan meemaken? Een ding is zeker, en daar zijn alle partijen het wel over eens. En dat is dat veel banen verdwijnen door automatisering. Dus we moeten naar een andere manier van omgaan met werk en inkomen. Onvoorwaardelijk basisinkomen met een negatieve inkomstenbelasting is daar het antwoord op. De kinderbijslag en AOW zijn immers ooit vanuit de zelfde motivatie ontstaan, namelijk bestaanszekerheid en het koesteren van de sociale cohesie.