Eerst een voorspelling. De woonwijk Bovenduist gaat er komen. Op dinsdagavond 13 juli zal de gemeenteraad instemmen met een voorstel voor een onderzoek. Dat wordt het zoveelste voorstel voor het zoveelste Bovenduist-onderzoek, maar daarmee komt de wijk toch weer een stapje verder.
In het debat zal Lijst Molenkamp tevergeefs betogen dat het weiland onaangetast moet blijven, al was het maar als verblijfplaats van de grutto. De SP zal vragen om méér sociale huurwoningen dan de voorgeschreven 35 procent per project. De VVD zal wederom benadrukken dat je de ‘marktpartijen’ niet met eindeloos veel voorschriften moet opzadelen. GroenLinks zal nogmaals hameren op de duurzame ambities - waarmee er juist nóg meer regeltjes komen - maar krijgt daarvoor de handen op elkaar.
Het college repte in een raadsvoorstel al van tien hectare zonneveld, alsmede ‘een wijk waar auto’s het straatbeeld niet domineren’. GroenLinks wil vooral de fiets - dankzij een snelfietsroute - en het openbaar vervoer stimuleren. De VVD daarentegen, wil de autorijder niet wegpesten en weet dat de wijk direct naast de A1 ligt. Daar wordt vast mee geadverteerd, zodra er huizen te verkopen zijn: de optimale verbinding met de snelweg. Niet aan te ontkomen. De ChristenUnie positioneert zich gewoonlijk halverwege het ‘maakbaarheids-denken’ van de groenen en het liberale standpunt dat de toekomstige bewoners vooral zélf moeten bepalen van welk vervoersmiddel ze gebruikmaken. Ook Bovenduisters willen wel eens met de auto naar de Ikea.
Voorts zijn er nog twee grotere obstakels: een nog aan te leggen ontsluitingsweg en de aanwezigheid van een afvalverwerkingsbedrijf. De kwestie-ontsluitingsweg is al over de zomer heen getild; daar wordt dus niet eerder dan op 31 augustus over gesproken. Het is dan ook een complexe zaak, aangezien de geplande autoweg door de gemeente Bunschoten loopt. Zo mogelijk nóg ingewikkelder is de kwestie-vuilstort. Maar eerst nog wat achtergrond.
Knorrig- en stroperigheid
Een meerderheid van de raad vindt dat zonder Bovenduist - het huidige boerenland in het uiterste noorden van Amersfoort, tussen Vathorst en Nieuwland - Amersfoort er nooit in zal slagen het gewenste aantal woningen te bouwen. De stad wil duizend nieuwe woningen per jaar creëren tot en met 2030. Binnen de stadsgrenzen is al het prestigieuze project ‘Langs Eem en Spoor’ gepland, een sliert van vijf wijkjes van de Wagenwerkplaats tot de Kop van Isselt. Daar kunnen met kunst en vliegwerk in totaal drieduizend woningen worden gebouwd, en dan vooral appartementencomplexen. Vroeger noemden we die flats. Voor grondgebonden woningen is nauwelijks ruimte op die laatste reepjes grond, tussen de bestaande bebouwing.
In Bovenduist is echter ook ruimte voor het soort huizen waar blijkens onderzoeken zoveel vraag naar is: grondgebonden woningen, die we vroeger rijtjeshuizen noemden. In het nu nog vrij non-descripte weiland is plek zat voor drieduizend woningen. Net zoveel als het hele project Langs Eem en Spoor.
De eerste plannen dateren van tientallen jaren terug. Erg opschieten doet het dus niet: de bouw van Bovenduist, ofwel Vathorst-West. Meer dan bij andere projecten ontstaat snel een atmosfeer van knorrigheid bij de debatten en stroperigheid bij de besluiten. Misschien vooral door wat in de gemeentelijke documentatie ‘de oude afspraken’ worden genoemd. Nog steeds hangt er een mist over enkele schimmige deals van zo’n twintig jaar terug. Uiteraard hebben oppositieleden een gruwelijke hekel aan schimmige deals.
Lek naar de bouwers
Een poging tot een korte reconstructie. Kort na de millenniumwisseling begon de bouw van Vathorst. Aan de rand daarvan bevond zich het afvalverwerkingsbedrijf Smink. (Betrokkenen spreken nog steeds van ‘Smink’, al heet het bedrijf tegenwoordig Renewi, ook wel: ‘Renewi Smink BV’.) Het bedrijf zou uitbreiden omdat de provincie Utrecht er een aanzienlijke hoop slib wilde opslaan. Dat ging niet door na heftige tegenstand van omwonenden en bedrijven. Die zaten niet te wachten op een grotere vuilstort, zo vlak om de hoek. De provincie vond een andere stortplaats voor het slib.
Aangezien de vergunning om uit te breiden al was vergeven, werd Smink gecompenseerd: de gemeente kocht voor twintig miljoen een waardeloos geachte - want vlakbij de vuilstort gelegen - lap grond van Smink. Uitgerekend in die tijd was een wet in de maak die voorschrijft dat grondeigenaren niet zomaar hun kavels mogen verkopen; eerst moet er met de gemeente worden onderhandeld. Dat die wet op korte termijn in werking zou treden, zou naar verluidt zijn gelekt door de hoge ambtenaar Arnoud Ashouwer aan de commerciële partijen. (Zie: ‘Bovenduist onontwarbare kluwen van belangen, claims en regelgeving’.) Die kochten snel grote kavels, want ze zagen dat ook hier vroeg of laat zou worden gebouwd. Vervolgens kregen de ondernemers van de gemeente te horen dat ze 1200 woningen mochten gaan bouwen op Amersfoortse Vinex-locaties.
Nu bevinden we ons dus al op het mistige terrein van schimmige deals en onduidelijkheden. Had Ashouwer correct gehandeld? Er kwam een onderzoek dat geen helderheid verschafte over het vermeende lekken van deze hoge ambtenaar. Waarom werd de afspraak gemaakt over de 1200 woningen? Onduidelijk. Wel weten we, dat de gemeente en de bouwers - Heijmans, de Alliantie, AM, BPD en Dura Vermeer - samenwerken onder de naam Ontwikkelingsbedrijf Vathorst (OBV). De gemeente is hierin niet alleen mede-grondeigenaar maar ook houder van vijftig procent van de aandelen. Gezamenlijk bezitten de partijen van het OBV 75 procent van de grond van Bovenduist.
Buurtcomité en afvalberg
Daarna kwam de crisis van 2008 en lag alles stil. Maar de economie herstelde zich en de projectontwikkelaars haalden de plannen weer uit de lade. Vathorst raakte volgebouwd en dus leek het logisch om voor meer bouwactiviteiten uit te wijken naar dat weiland ten westen van de grote nieuwe wijk. Waar is anders plek voor 1200 woningen?
Daar denkt Peter de Langen van de SGLA (de stichting Samenwerkende Groeperingen Leefbaar Amersfoort) anders over. Hij betoogde onlangs dat Vathorst-West niet was aangewezen als Vinex-locatie. Het lag buiten het plangebied van Vathorst. Dus was de toezegging van nul en generlei waarde, voor zover het Bovenduist betreft. Volgens hem moet de bouw op deze plek gewoon Europees worden aanbesteed, net als alle grote projecten. De Langen kwam met meer complicaties. De gemeente gaat ervan uit dat de afvalverwerker zo tegen 2035 verhuist. Maar volgens de SGLA kan Renewi - door handig af te graven en bij te storten - voorkomen dat de afvalberg hoger wordt dan het voorgeschreven maximum van 46 meter. Daarmee vervalt voor Renewi de noodzaak tot een kostbare verhuizing.
Met het vertrek van de afvalverwerker zou meer grond ter beschikking komen. Daarmee kan de gemeente geld verdienen voor de aanleg van een broodnodig geachte ontsluitingsweg. Want die gaat heel wat kosten, al was het maar omdat een andere inspreker - een afgevaardigde van het Buurtcomité Zevenhuizerstraat uit Bunschoten - hamerde op de noodzaak van een ongelijkvloerse kruising. Het buurtcomité weet zich gesteund door de raad van Bunschoten. De kosten van de weg zouden daarmee toenemen van tien naar twaalf miljoen. Maar na de grondaankoop van twintig miljoen wil de stad hier niet eindeloos investeren.
‘De blokken, de bouwstenen’
De invallende wethouder Roald van der Linde werd over deze onderwerpen flink doorgezaagd bij vergaderingen op 15 en 29 juni. Over een paar zaken kon de wethouder helderheid verschaffen. De toezegging van 1200 woningen was volgens hem juridisch bindend, absoluut. Dat knoopte iedereen in de oren. De marktpartijen zullen daar vast dure woningen in de vrije sector van maken, maar ook dan blijft voor de wijk als geheel de verdeling gehandhaafd van 35 procent sociale huur, 20 procent middelhuur en de rest vrije sector. Voorts achtte hij het geen goed idee om er aanzienlijk meer dan drieduizend woningen te plannen. ,,Dan krijg je een paar Bijlmerflats, vlak naast een natuurgebied.’’
Wethouder Roald van der Linde: geen Bijlmerflats.
Tot zoverre het goede nieuws. Steeds als er iets werd gemompeld over ‘de oude afspraken’, trokken oppositieleden geërgerde gezichten. Herhaaldelijk werd gevraagd om inzicht in de eventuele financiële risico’s die daar het gevolg van konden zijn. Marc Smits (SP) constateerde dat volgens het raadsvoorstel de consequenties van de ‘oude afspraken’ niet waren meegenomen, terwijl er volgens het collegebericht simpelweg geen risico’s zijn. Van der Linde zei daarop slechts om het ‘groene licht’ te vragen om dit te laten onderzoeken. Hij formuleerde voorzichtig en consulteerde geregeld een paar adviserende ambtenaren. De arme invaller wist het niet allemaal. Hij wilde graag ‘de blokken tonen, de bouwstenen van het plan, en vertellen wat we wél weten’.
Smits klaagde: ,,Al in 2017 is er een onderzoek geweest naar de financiën. En nog steeds is er geen duidelijkheid.’’ Noelle Sanders (Lijst Sanders) viel hem bij: ,,We lezen steeds dat zaken ‘in een later stadium’ worden uitgezocht, ‘als alles in beeld is’. Maar daar komen we ook niet verder mee.’’ Evenals Menno Fousert (Amersfoort2014) wilde ze wel eens weten ‘wat er nog meer van tevoren bekonkeld is’.
Wollige taal
Het raadsvoorstel van het college telt zestien kantjes, maar biedt op essentiële punten ook geen helderheid. Een fragment: ,,Op hoofdlijnen hebben we verkend of een ontwikkeling van Vathorst-Bovenduist financieel en inhoudelijk haalbaar is. Op basis van de huidige inzichten zien we aanknopingspunten om een vervolgstap te zetten maar zijn we ook realistisch in het beeld dat het lastig is om alle ambities en wensen te realiseren. De effecten van de ‘oude afspraken’ moeten bijvoorbeeld nog in een volgende fase onderzocht worden. Ook de manier van financieren van de ontwikkeling (met of zonder gemeentelijke garantie) kan effect hebben op het financiële resultaat.’’ Een pagina verder: ,,Indien geen overeenstemming wordt bereikt met Vathorst Beheer [de marktpartijen] over de invulling van de oude afspraken, levert dat een mogelijk toekomstig financieel risico op.’’
Zo worden vooral nieuwe vragen opgeworpen. Ondanks eindeloze onderzoeken blijft de mist hangen. Wat hebben de zakenlieden en de ambtenaren binnen het OBV bedisseld? Hans Buijtelaar zou dat kunnen weten maar vond een paar maanden terug een functie elders, als wethouder in Wijk bij Duurstede. Je zou bijna denken: wie zulke wollige taal hanteert, zal iets te verbergen hebben. Daar krijg je die knorrigheid van.
Wat het college ook zegt, schrijft en laat onderzoeken, het vertrouwen van de oppositie keert pas terug als deze mist geheel is opgetrokken. Dat is jammer, want de stad heeft Bovenduist keihard nodig. Daar is vrijwel iedereen het over eens.