Bouwen op de mooiste plek van Amersfoort is minder makkelijk dan je denkt.

De laatste jaren is ‘de grintbak’ aan de Eem meerdere malen in het nieuws geweest. Eerst was er de noodklok van een verontruste burger waarmee opgeroepen werd tot de herbouw van de voormalige Oliemolen aan de Eem.  Toen werd de Stichting Vrienden van de Eemhaven (SVE) opgericht.  Hoewel het initiatief om de molen te herbouwen door vele Amersfoorters werd toegejuicht vond dit leuke plan onvoldoende genade in de ogen van de Amersfoortse Gemeenteraad. Tja, over wat het algemeen belang is, kan nu eenmaal getwist worden.  De wijze waarop het idee werd afgewezen verdiende volgens de mening van de SVE niet de schoonheidsprijs. Maar gebeurd is gebeurd. Daarna is men nu eindelijk op 4 september j.l. definitief gestart met de realisatie van het plan Eemerald. *1)

Bouwstop

Blijkens berichten in AD Amersfoortse Courant in de laatste week van november en op zaterdag 1 december is men met de werkzaamheden gestopt omdat het nog niet duidelijk is hoe het nu precies zit met de ondergrond waarin geheid moet worden. In het artikel van Marco Willemse van 26 november j.l. wordt door medewerkers van aannemer Heilijgers aangenomen dat men bij de grondboringen vermoedelijk is gestuit op de ‘resten van de zware fundering waar de tientallen meters hoge graanpakhuizen op rustten.’ Iris van den Boom berichtte vervolgens op zaterdag 1 december in het AD dat de bouwer stuitte op oude funderingsresten van de pakhuizen van Graanhandel Gerritsen uit 1900. Hierover was al navraag gedaan bij de Gemeente Amersfoort, die echter op dat moment nog geen duidelijkheid wist te verschaffen.

Bij nadere bestudering van de kwestie ziet het er wel naar uit dat dit eerste bericht toch wel juist is. Zo ongeveer op de plaats van “de grintbak” hebben inderdaad enkele pakhuizen gestaan,  maar dat  waren niet die pakhuizen van Gerritsen, zoals in het artikel van 1 december beweerd wordt. De pakhuizen van Gerritsen stonden iets verderop aan de Kleine Koppel, namelijk  iets meer in de richting van de Koppelpoort. Deze veronderstelling wordt bevestigd door de adressenboeken die in Amersfoort uitgegeven zijn. Neem bijvoorbeeld het adressenboek van 1965. Dan zijn de pakhuizen van de Graan- en Fouragehandel H. Gerritsen  genummerd Kleine Koppel 11 en 12, terwijl het silo en de fabriek van de NV J.L. van Nieuwenhuizen een stukje verderop, namelijk op nummer 15 zijn gesitueerd.

Adressenboek Amersfoort 01-01-1965   (Archief Eemland)

Toegegeven kan worden dat de nummers 11 en 12 in 1965 pal tegen de Eemlaan aanliggen en dat de silo van Van Nieuwenhuizen (op de plaats van de voormalige Olymolen de Zon) aan de andere kant van de Eemlaan ligt, maar in die waarneming zit hem nu juist de kneep. Aangezien het alweer vele jaren geleden is dat de vroegere bebouwing aan de Kleine Koppel en de huizen van het Sasje gesloopt zijn, heeft niemand meer in de gaten dat later,  bij de definitieve aanleg van het nieuwe Eemplein de oorspronkelijke Eemlaan (met behoud van de naam) ietsje meer naar het noorden is verlegd. *2)

Op Kleine Koppel nummer 16 woonde de familie Vreekamp. Leida van Drie-Vreekamp schreef in 2000 voor het boek 'Voordat het Sasje helemaal vergeten is': Op de kaden waren overwegend fabrieken gebouwd: het was een industrie- en opslaggebied. De schepen voeren af en aan om geladen en gelost te worden; de haven van de Eem bood een fascinerende aanblik. Aan de Kleine Koppel had je net over de spoorwegovergang de kolenhandel van Van IJken, er naast een smederij, dan de 'loopkat', een soort luchtbrug met wagentjes, die hoog boven de straat, de kolen vanuit de schepen naar de Gasfabriek vervoerden. Dan volgde een gebouwtje met een bovenwoning, waar de oude mevrouw Van IJken woonde. En daarnaast de graanhandel Gerritsen, gebouwd op de hoek van de Eemstraat; op de andere hoek volgde het kantoor, de graansilo en de fabriek van J.L. van Nieuwenhuizen's Graanhandel en Oliefabrieken en een woonhuis daarnaast. Dan volgden de opslagplaatsen van Van Hoogevest, Boeschoten en Salomons alsmede de zeepfabriek, afgesloten met de Erdalfabriek. Tussen de opslagplaatsen stonden enkele woonhuizen.

In het huis naast de fabriek van Van Nieuwenhuizen woonden wij, de familie Vreekamp. Ons huis werd tegelijk met deze fabriek gebouwd in 1941 en 1942; de oude fabriek - met molen was door brand verwoest. Mijn vader, Rik Vreekamp was daar bedrijfsleider (meester-knecht heette dat vroeger). De muur van de fabriek liep door tot voorbij ons achterplaatsje; een deur in die muur verschafte toegang tot de fabriek, van waaruit mijn vader 's morgens om 6 uur de grote deuren van de fabriek ontsloot. Het was een en al bedrijvigheid om ons heen, maar op zaterdagmiddag en 's zondags was de drukke en stoffige Koppel verlaten. Zaterdagsavonds liepen mijn moeder en ik over de 'kinderhoofdjes' naar de 'mart' die tot 10 uur duurde. Vóór ons stroomde de Eem, achter ons lag 'het Sasje'.

N. Berkhout, Eem vanaf de Zandhopen 1841 (Museum Flehite) Zie ook *5)

Voor de oudere Soesterkwartierders is het heel vanzelfsprekend , dat de oorspronkelijke Eemlaan (Eemstraat moeten we dan eigenlijk zeggen) ooit begon op het hoekje van de Puntenburgerlaan, op de hoogte van het voormalige buitenhuis Puntenburg. Als je – toen de Amsterdamseweg nog niet was aangelegd -  vanaf de stad via de Snouckaertlaan naar het Soesterkwartier ging, kwam je op de hoogte van Puntenburg uit bij een driesprong. Links om de bocht ging je verder via de oude weg naar Soest, rechtdoor had je de Isseltse Steeg, en rechtsaf had je de Eemstraat. Zo’n twintig jaar geleden is dit stuk van de Eemstraat (Eemstraat-west) omgedoopt tot Flevostraat.

Ooit werd de Eemstraat  vanaf de ‘Zoesderweg’ richting Eemoever ook wel Watersteeg genoemd.  *3) en *4)  En eigenlijk lag die benaming ook wel voor de hand. In de winter moest het vele water dat vanaf de Utrechtse Heuvelrug, via de Amersfoortseberg afvloeide naar de Eem wel ergens heen en dan koos het water uiteraard de kortste weg, recht toe rechtaan, van boven naar beneden.  De benaming Watersteeg aan deze kant van de stad is overigens niet zo vaak gebruikt. Het is trouwens welbekend dat de oever van de Eem, aan de zijde van de Kleine Koppel in vorige eeuwen veel te verduren heeft gehad van de ophopingen van het zand dat via de Watersteeg werd aangevoerd. *5)

Trouwens de plek  waar de Oliemolen heeft gestaan heeft  wel meer te lijden gehad van onheil. In 1940 leidde dit tot landelijk nieuws. In Het Algemeen Handelsblad van 11 april 1940 werd als volgt daarover bericht:

Aan den Kleine Koppel te Amersfoort  is vanavond een graansilo, waarin meer dan 400.000 kg maïs was geborgen, in elkaar gestort. Twee arbeiders werden onder het puin en de maïs bedolven. Een hunner werd na geruimen tijd uitgegraven en liep slechts lichte wonden op. De tweede arbeider is eerst na ruim twee en een half uur dood onder de geweldige puinhoopen vandaan gehaald. In de graansilo en den oliemolen waren nog eenige personen aan het werk, toen plotseling het geheele gebouw, dat een hoogte heeft van acht meter, met donderend geraas instortte. In de silo  was een arbeider bezig met graan aftappen uit den zolder, welke geheel gevuld was. Voor het gebouw was een chauffeur bezig met het opladen van graanzakken. Het was omstreeks zeven uur; toen het geheele gebouw met een donderend geraas instortte. De slag was zóó hevig, dat hij tot ver in den omtrek hoorbaar was. De uitwerking van het ineenstorten was geweldig. Groote brokken steen vielen van talrijke meters hoogte neer, de maïs vloeide met een hevigen druk van den zolder naar beneden.

En wat te denken van het artikel van Marco Willemse van 26 november 2018. Daarbij staat een foto afgedrukt waarop te zien is dat de voormalige silo’s bij de definitieve sloop in 1984 niet zo makkelijk op te blazen waren als wel de bedoeling was.

Zou er nog iets meer zitten in de grond?

Opmerkelijk in dit verband is het  bericht dat iets later in dat bewuste jaar 1984 in het AD  werd gepubliceerd. Daarin kwam Amersfoorter Harry Helmich aan het woord met het bijzondere verhaal dat hijzelf  indertijd  in 1941 nog had meegewerkt had aan de bouw van het nieuwe silo van Van Nieuwenhuizen. Hij vertelde dat toen bij het heien van de achttien meter lange palen de problemen al waren begonnen: op een gegeven moment gingen de heiers - grote bonken van kerels - drie weken lang in staking, omdat ze meer loon wilden hebben. Het heien bleek namelijk een veel zwaardere karwei te zijn dan ze hadden gedacht. Dat kwam vooral omdat in de bodem van de Kleine Koppel een harde laag zat met resten van oude bomen. Daar stonden die palen gewoon op te dansen. *6)