Aan de basis van de Amersfoortse vrouwevaart ligt een verhaal over de wonderbaarlijke vondst van een Mariabeeldje. Het verhaal luidt als volgt. Rond kerstmis in het jaar 1444 kwam ene Geertje Arends vanuit Nijkerk naar Amersfoort om in het plaatselijke Agnietenklooster te treden. Zij had een klein Mariabeeldje bij zich als geschenk, maar bij het naderen van de stad schaamde zij zich voor het armoedige presentje en wierp het bij de Kamperbuitenpoort in de gracht. Daar werd het korte tijd later gevonden door Margriet Giesen. Die had tot drie maal toe een droom gehad, waarin haar opgedragen werd om een beeldje uit de singel te vissen. Op aanwijzing van de derde droom vond zij het Mariabeeldje onder het ijs en bracht het naar huis. Daar plaatste ze er een kaars bij, die drie keer zo lang bleef branden als normaal. Ze waarschuwde haar biechtvader en ook die nam allerlei onverklaarbare gebeurtenissen waar. Het beeldje werd in een kapelletje geplaatst; eromheen ontstond sinds ongeveer 1446 een processie en vrijwel meteen daarna kwam een omvangrijke bedevaart op gang.
De Onze Lieve Vrouwekerk
Enige jaren later werd het kapelletje uitgebreid tot een imposante nieuwe kerk met daarnaast een hoge toren. Rond 1470 was de bouw voltooid, zo’n 25 jaar na het mirakel. Met een lengte van 98 meter hebben alleen de Domtoren in Utrecht en de Nieuwe Kerk in Delft een hogere Middeleeuwse kerktoren. Al eerder, in 1460 was er ook een wandelhuis ingericht; de pelgrims konden daar één nacht verblijven.
Gecombineerd met de bedevaart op de zondag voor Pinksteren werd ook een jaarmarkt en een kermis gehouden, zodat rond de jaarlijkse vrouwevaart de stad Amersfoort bruiste van het leven. De stad liep die dagen vol met vreemdelingen. Bovendien ontstond bedrijvigheid in verband met de bedevaart. Allerlei ambachtslieden vervaardigden pelgrimstekens en allerlei andere voorwerpen (zoals kaarsen), die de pelgrims ter plaatse konden kopen en aan de kerk schonken of als souvenir mee naar huis namen.
De kerk is er echter niet meer. In de achttiende eeuw ging de bedevaart ter ziele en de kerk kwam leeg te staan.
In de zomer van 1787 functioneerde het gebouw als kruitmagazijn voor de troepen van de stadhouder Willem V, die het opstandige westen van het land (vanwege de patriottenbeweging) ontvlucht was en Amersfoort als nieuwe residentie had gekozen. Zijn troepen bereidden zich voor op de naderende burgeroorlog. Een journalistiek verslag verhaalt over de voor de kerk fatale dag. “Den 2 dezer maand Augustus waren eenige Kanonniers in de kleine Kerk bezig met het vullen van bomben en handgranaaten. Zy bevonden zig aan het eene einde van de Kerk, hebbende drie vaten buskruid by zig, terwyl aan het ander einde der Kerk nog 160 vaten met buskruid stonden. Een der Werklieden, zynde een Bombardier, hadt de onvoorzigtigheid van met een mes de roest aan de buis eener bombe te willen afschrappen: het staal door de sterke wryving vuur gevende, sprong niet alleen de bombe, maar ook de drie vaatjes buskruid vatteden vuur, door welken slag het gewelf der Kerk instorttte, en hier door nog gelukkig de voorraad van buskruid aan het ander einde der Kerk onder de puinhopen bedolven werdt, zo dat het zelve voor den ontstaanen brand zo lang bewaard bleef, dat men dien door hulp van brandspuiten kon blusschen. Zeven man zyn hier door om het leven geraakt, en vier min of meer gekwetst. De Bombardier, door wiens onvoorzigtigheid dit ongeluk is gebeurd, wierdt nog levendig van onder de puinhopen gehaald; dog is naderhand overleden. Van hem zelven is het, dat men de oorzaak van het ongeluk heeft verstaan.” (Nieuwe Nederlandsche Jaarboeken 1787, p. 4241-4242) De toren bleef dus gespaard, maar de ingestorte kerk werd nadien in zijn geheel afgebroken.
De huidige vrouwevaart
In de jaren dertig van de twintigste eeuw is de voormalige vrouwevaart weer in ere hersteld. Op de zondag voor Pinksteren wordt sindsdien een stille omgang door Amersfoort gehouden. “De start is om 7.30 uur met een viering van Woord en gebed in de Oud-Katholieke Georgiuskerk aan ‘t Zand 13. Aansluitend is er een stille bidtocht rond de oude binnenstad met een gebedsmoment in de Onze Lieve Vrouwetoren. Na deze voettocht is er een gebedsviering in de Sint Franciscus Xaveriuskerk aan ’t Zand 29 en aansluitend koffie.”
De belangstelling voor de stad als bedevaartsplaats is de laatste decennia fors toegenomen. Op verschillende manieren wordt de herinnering in leven gehouden. Op de plaats waar het beeldje in het water is gevonden, is in de oude stadsmuur een zandstenen maquette aangebracht. En in 2014 zijn tegen de deuren van de Onze-Lieve-Vrouwetoren platen aangebracht met motieven, ontleend aan de bedevaart.
De resten van het beeldje worden bewaard in een schrijn in de Oud-Katholieke Kerk op het Zand. Van het beeldje is echter niet veel over: slechts wat gruis, dat wordt bewaard in een zakje, opgeborgen in een stolp.
Ten slotte moet het mirakelboek worden genoemd, een voor Nederland tamelijk unieke verzameling wonderen die aan Maria van Amersfoort worden toegeschreven. In 2015 verscheen een prachtige uitgave van het werk, verzorgd door Dick de Boer en Ludo Jongen met als titel: In het water gevonden. Het mirakelboek is ook digitaal te raadplegen (hier).