Houzee. Triomf voor de NSB.

Naar aanleiding van de Provinciale Statenverkiezingen van 1935. 

Komend voorjaar kunnen we weer twee maal naar de stembus. Op 20 maart 2019 mogen we stemmen voor de Provinciale Staten, terwijl de kiezer zich op 23 mei mag uitspreken over de zetelverdeling in het Europees Parlement.

Vroeger – voor de Tweede Wereldoorlog – werden eveneens elke vier jaar in het voorjaar twee verkiezingen gehouden. Eerst stonden de Provinciale Staten op het programma en zo’n anderhalve à twee maanden later volgden de Gemeenteraadsverkiezingen. De verkiezingsstrijd voor de Provinciale Staten verliep ook toen tamelijk geruisloos; pas zo’n twee weken voor de Gemeenteraadsverkiezingen werden de spreekwoordelijke messen geslepen en ontstond er iets van een verkiezingsstrijd.

Alleen in 1935 liep het allemaal anders. Want aan de Provinciale Statenverkiezingen deed ineens een nieuwe partij mee, die de traditionele verzuilde verhoudingen danig leek te gaan verstoren: de NSB van ingenieur Mussert. Wat bleek? De partij deed het vooral goed in de 'betere wijken' van Amersfoort. Een terugblik.

Een bevlogen provinciaal ambtenaar

De landelijke Nationaal Socialistische Beweging werd in 1931 opgericht door Anton Mussert en Cornelis van Geelkerken, beiden werkzaam op het provinciehuis in Utrecht.

Mussert was een gezaghebbend waterstaatsingenieur. Hij was bijvoorbeeld verantwoordelijk voor het eerste Provinciale wegenplan; nog steeds maken miljoenen mensen elk jaar gebruik van door hem aangewezen (en verbeterde of aangelegde) provinciale wegen. Ook is zijn naam voor altijd verbonden aan het Valleikanaal. Mussert wist met dit kanaal eeuwenoude  afwateringsproblemen in de Gelderse Vallei op te lossen en een einde te maken aan de overstromingen die ook Amersfoorters regelmatig natte voeten opleverden. Minder prettige herinneringen bewaarde de stad aan de keuze van Mussert om een kanaal van Amsterdam naar het achterland (Duitsland) langs Utrecht te projecteren. Amsterdam had behoefte aan een betere verbinding met Rijn en Waal dan het toenmalige smalle en ondiepe Merwedekanaal. Al in 1908 stuurde het stadsbestuur van Amersfoort een adres aan de koningin om te pleiten voor de aanleg van een ‘Amsterdam-Rijnkanaal’ via Amersfoort door de Gelderse Vallei. Het stadsbestuur hoopte hiermee een forse economische impuls aan de stad te geven. Rijkswaterstaat schaarde zich achter dit tracé, maar Mussert was het hier niet mee eens. In 1929 ontwierp hij een alternatief tracé voor het Amsterdam-Rijnkanaal, langs Utrecht naar Wijk bij Duurstede. In het kanaal door de Gelderse Vallei waren vanwege de hoogteverschillen verschillende sluizen voorzien en dat was voor het tracé tussen Amsterdam en Wijk bij Duurstede niet nodig; de schepen konden in het plan van Mussert dus ongehinderd doorvaren. Na veel lobbywerk wist hij het Rijk, Amsterdam en het provinciebestuur mee te krijgen. Amersfoort liep daardoor echter zijn veelbelovende scheepvaartverbinding met Amsterdam en Duitsland mis.

Nederland voor de Nederlanders!! Op 11 januari 1933 kwam Mussert een eerste maal naar Amersfoort om in de Markthal aan de Breedstraat zijn NSB-gedachtengoed uit te leggen (Amersfoortsch Dagblad De Eemlander 7-1-1933).

Wat te denken van de NSB in Amersfoort?

De waterstaatsingenieur zal dus op zijn minst tegenstrijdige gevoelens opgeroepen hebben bij de Amersfoortse bevolking. Desondanks werd op 24 december 1932 een plaatselijke afdeling van de NSB opgericht. Bij de oprichtingsvergadering meldden zich 14 leden aan en dat aantal groeide gestaag tot 1935, toen er 174 leden waren. Sommige manifestaties trokken echter veel meer sympathisanten. In maart 1935 namen 900 mensen deel aan een demonstratieve bijeenkomst  met Mussert, terwijl enkele weken later een Pinksterwandelmars liefst 1500 mensen trok. Voor dit evenement had men eerst tevergeefs in verschillende buurgemeenten toestemming gevraagd. Burgemeester Van Randwijck, een principieel pleitbezorger van de vrijheid van meningsuiting, zag geen reden de wandelmars te verbieden (zie ook http://destadsbron.nl/nl/anarchie_in_de_straten_van_Amersfoort).

Links/boven: De NSB marcheert met vlaggen en vaandels over de Varkensmarkt, tweede pinksterdag 1935. Foto uit Volk en Vaderland, 15-6-1935 (Archief Eemland, Foto AFT 005001169). De deelnemers maakten een tocht van 30 km die eindigde bij Hotel Oud-Leusden, waar hun grote leider, Anton Mussert, de wandelaars opwachtte.
Rechts/onder: tekening van G. Blokhuis in het Amersfoortsch Dagblad De Eemlander naar aanleiding van de pinksterwandeltocht (Amersfoortsch Dagblad De Eemlander 11-6-1935).

Hoe moest de overheid omgaan met partijen die de democratische rechtsstaat ter discussie stelden? Een ingewikkeld vraagstuk. In onze tijd volgt al snel een verwijzing naar wat er in de Tweede Wereldoorlog is gebeurd, maar die ervaringen met extreem-rechts hadden onze voorouders nog niet opgedaan. In de jaren dertig werd veelal tweeslachtig gereageerd met aan de ene kant allerlei verbodsbepalingen en aan de andere kant volop vrijheden. Aan de ene kant verbood de regering-Colijn eind 1933 voor overheidspersoneel het lidmaatschap van een links- of rechtsextremistische partij. De NSB, maar ook de CPN werden taboe voor ambtenaren. Aan de andere kant werden deze partijen volwaardig toegelaten tot het kiesstelsel, waardoor het merkwaardige verschijnsel optrad, dat er in de vertegenwoordigende lichamen (Tweede Kamer, Provinciale Staten en Gemeenteraden) mensen zaten met politieke opvattingen die voor de ambtenaren verboden waren. En dan was er nog het verbod om in het openbaar tekenen van je politieke voorkeur uit te dragen, dat alle partijen trof: de sportkleding (met het vignet) van de sociaaldemocratische Arbeiderssportbond was in de ene plaats wel, in de andere niet taboe. Het was schipperen met in de ene plaats een duidelijk liberaler bewind, dan in de andere.

Ook in de publieke opinie was er geen eenduidige opvatting. Het progressieve Amersfoortsch Dagblad De Eemlander plaatste bijvoorbeeld verslagen van NSB-bijeenkomsten in Amersfoort, waarin uitgebreid de opvattingen van de sprekers werden weergegeven, zonder enig commentaar. Ook ingezonden brieven van NSB-kopstukken werden klakkeloos afgedrukt. De NSB was een partij die net als elke andere partij in de stad, recht had op een objectieve behandeling in de krantenkolommen. Tegelijkertijd was wel duidelijk dat er iets meer aan de hand was met de partij van Mussert. Er was immers ook een sterk verzet tegen de partij, vooral vanuit links-radicale hoek. Ook in Amersfoort waren er relletjes met bijvoorbeeld colporteurs van Volk en Vaderland of werden bijeenkomsten door demonstranten verstoord.

Verder was het gedachtengoed van de nationaal-socialisten in de jaren dertig nog minder omstreden dan tegenwoordig. Men had immers in Nederland de gevolgen ervan nog niet aan den lijve ondervonden. Daarbij kwam dat de NSB in het scala van rechts-radicale partijen nog redelijk ‘salonfähig’ was. Ze was in de eerste plaats autoritair; het antisemitisch standpunt van de Duitse partij werd pas na enkele jaren overgenomen, waarna de aanhang snel terugliep. Zo vond in de tweede helft van de jaren dertig een ware uittocht van leden plaats. Ook in Amersfoort.

Een andere factor die de partij in bredere kring aanvaardbaar maakte, was het feit dat de partij aanvankelijk bestond uit veelal gerespecteerde burgers uit de middelste lagen van de samenleving. Voor zijn doctoraalscriptie geschiedenis heeft historicus A. Luigjes de beroepen van 107 Amersfoortse leden van de NSB achterhaald; hij kwam tot de bevinding dat ongeveer éénderde zelfstandigen of middenstanders waren, terwijl de partij ook veel handelsreizigers, vrije beroepen en kantoorpersoneel telde. Al deze groepen voelden zich bedreigd door de economische crisis van de jaren dertig en vermalen tussen het 'grootkapitaal' en de georganiseerde arbeidersbeweging. De autoritaire aanpak en het idee van de sterke man die de nationale eenheid symboliseerde moesten een alternatief bieden voor de klassenstrijd. Andere sociale groepen waren echter ondervertegenwoordigd. De arbeiders waren meestal georganiseerd in de verzuilde vakbeweging en kregen via deze organisaties – of via hun kerken, hun kranten of hun politieke partijen – te horen dat kiezen voor Mussert not done was. Voor ambtenaren en militairen gold het reeds genoemde beroepsverbod.

Juni 1934 huurde de lokale afdeling van de NSB Amicitia af om onder andere de film Zwarthemden te tonen. De film van regisseur Forzano verheerlijkte de verworvenheden van het fascisme in Italië (Amersfoortsch Dagblad De Eemlander 19-6-1934).

De Provinciale Statenverkiezingen van 1935

De plaatselijke afdeling heeft nooit deelgenomen aan de Gemeenteraadsverkiezingen, maar tijdens de Provinciale Statenverkiezingen van 17 april 1935 werd duidelijk aangetoond, dat ook in Amersfoort draagvlak was voor een rechts-autoritaire oplossing. De NSB haalde in Amersfoort liefst 1661 stemmen ofwel 8,9 % van het totaal.

Twee Amersfoorters stonden op de provinciale kieslijst van de NSB. Op nummer zes stond de plaatselijke leider Daniël, Jonkheer de Blocq van Scheltinga. De jonkheer was in zijn diensttijd in Amersfoort terecht gekomen en woonde aan de Emmalaan. Hij was getrouwd met een Duitse gravin die hem introduceerde in de kringen rond de voormalige keizer Wilhelm II in Doorn en de daar heersende rechts-autoritaire en revanchistische opvattingen. De stap naar de ideologie van Hitler was daarmee snel gemaakt. In 1932 werd Blocq van Scheltinga lid van de NSB en hij zou de partij en Mussert – anders dan vele toenmalige partijgenoten – altijd trouw blijven. Hij was financieel onafhankelijk en dat maakte het mogelijk om  carrière in de partij te maken. Tijdens de oorlog was hij onder meer kabinetschef van Mussert en NSB-burgemeester van Wassenaar. Na de oorlog werd hij tot twintig jaar cel veroordeeld, waarvan hij er uiteindelijk slechts acht uitzat.

Daniël, Jonkheer de Blocq van Scheltinga (wikipedia/commons).

Nog hoger op de NSB-kieslijst dan Jonkheer De Blocq stond J.F.B. van Hasselt, op nummer 2. Van Hasselt was echter NSB-er van een heel ander gehalte. Hij was scheikundig ingenieur en directeur van een chemische fabriek aan de Drentsestraat op de kop van Isselt. Van Hasselt was een bekende Amersfoorter. Hij was op verschillende terreinen in het maatschappelijk leven actief, onder andere in de Hervormde kerk (hij was voorzitter van de plaatselijke Ethische Vereniging, één van de richtingen binnen de Hervormde kerk) en in het jeugdwerk. Zo was hij voorzitter van de Amersfoortsche Vereeniging voor Jeugdwerk en zat hij in het bestuur van de HBS en het gymnasium. Ook was hij lokaal bestuurslid van de Nederlandse Maatschappij voor Nijverheid en Handel. Ten slotte onderzocht hij – als scheikundige – regelmatig het Amersfoorts zwemwater (in de beek en in het bad van Pesie) en waakte aldus over de gezondheid van de Amersfoortse zwemliefhebbers. Een betrokken en betrouwbaar burger, zo zullen velen hem hebben gekend.

Maar in 1933, kort na de machtsovername van Hitler in Duitsland, gaf hij in alle openbaarheid te kennen veel aantrekkelijks te zien in het fascisme. Hij werd lid van de NSB en werd in 1935 gekozen tot Statenlid voor die partij. Zijn opvattingen maakten hem in Amersfoort echter niet tot een paria. Hij werd – voor zover bekend – van geen enkele nevenfunctie uitgesloten; integendeel, hij kreeg zelfs een plaatsje in het Amersfoortse comité dat de feestelijkheden ter gelegenheid van het huwelijk van Prinses Juliana en Prins Bernhard organiseerde. In 1937 verliet hij echter de partij, omdat de NSB zijns inziens in dictatoriale richting opschoof. “Ik blijf (…) voorstander van het nationaal-socialisme en van de corporatieve staatsgedachte. Gemis aan vertrouwen in de leiding der N.S.B. noopte mij evenwel tot heengaan,” zo liet hij in de krant optekenen. Ook zijn zetel in de Provinciale Staten gaf hij op.

(Amersfoortsch Dagblad De Eemlander 25-9-1937)

Waar woonden de NSB-stemmers? De aanhang was ongelijk over de stad verdeeld. In grote lijnen is het beeld het volgende. In het oude centrum schommelde de partij veelal rond het stedelijk gemiddelde. Alleen in het gebied rond de Grote Haag, Plantsoen Zuid en in het stembureau in de Muurhuizen scoorde de partij relatief goed. In de Muurhuizen en de Grote Haag was de NSB zelfs de derde partij, na de Rooms-Katholieke Staatspartij en de Anti-Revolutionaire Partij.

In het Soesterkwartier daarentegen werden opvallend weinig stemmen behaald. De arbeiderswijk was het meest verzuilde stadsdeel van Amersfoort met veel katholieken en sociaaldemocraten. Hun organisaties wisten klaarblijkelijk de gelederen gesloten te houden. Ook in Hoogland bleek het katholicisme een obstakel voor de NSB. Mussert behaalde daar amper 3 % van de stemmen.

Elders in de stad, op en aan de voet van de Amersfoortse Berg en in het Vermeerkwartier waren echter enkele buurten, waar de NSB meer dan goed scoorde. In het stembureau aan de Bisschopsweg 167 (hoek Vermeerstraat) en in de Johan van Oldenbarneveltlaan behaalde de NSB 14% respectievelijk 17% van de stemmen. In laatstgenoemde stembureau was de NSB zelfs de tweede partij, na de Vrijheidsbond (een voorganger van de VVD).

De meeste stemmen werden echter behaald in het stembureau Leusderweg 249 (bij de Timorstraat). 128 Amersfoorters (ruim 18% van de kiezers bij dat bureau) maakten hier het vakje bij de NSB rood; geen enkele andere partij wist meer stemmen te verwerven. De wijk rond dat stembureau? Een villawijk met prachtige twee-onder-een-kapwoningen. Woningen, waarvan het op het eerste gezicht lijkt alsof elke economische crisis – ook die in de jaren dertig – aan hun deuren voorbij ging. Maar klaarblijkelijk was in de jaren dertig juist in deze kringen het politiek ongenoegen het grootst.

De NSB telde dus in Amersfoort vooral leden die uit het middensegment van de samenleving kwamen. De electorale aanhang echter kwam vooral uit de ‘betere kringen’. Schaamden zij zich om lid van de partij te worden en konden zij in de anonimiteit van het stemhokje eindelijk voor hun opvattingen uitkomen? Of was hun stem voor Mussert vooral een eenmalige proteststem tegen het liberale en confessionele establishment?

Aantal stemmen voor de NSB bij de Provinciale Statenverkiezingen in 1935 te Amersfoort, absoluut en in procenten.