Geachte heer Roger van Boxtel.
Ik wend me tot u met een lokale, Amersfoortse kwestie waarin u als president-directeur van de NS wellicht een rol kunt spelen.
Ik zal de kwestie even kort voor u samenvatten.
Amersfoort is een van de weinige plaatsen in Nederland die géén monument heeft voor de in de oorlog om het leven gebrachte joodse ingezetenen. Dat waren er meer dan 300.
In 1998 heeft een plaatselijk comité een op de Thora geïnspireerde gedenkrol laten maken met daarop fraai gekalligrafeerd de namen van al deze ongelukkigen.
De gedenkrol heeft nooit een zichtbare plek in de stad gekregen, omdat het toenmalige gemeentebestuur een joods monument niet nodig vond. De rol heeft al die jaren een zwervend bestaan geleid en is nu opgeborgen in een kast van Archief Eemland om er op hoogtijdagen uitgehaald en tentoongesteld te worden. Af en toe wordt de rol doorgedraaid zodat er nieuwe namen zichtbaar worden.
Ik vind dat als ingezetene van de stad een uiterst povere manier van herdenken. Soms denk ik wel eens dat deze stad zich 75 jaar na de bevrijding nog steeds schaamt voor zijn eigen oorlogsverleden. Kamp Amersfoort was het meest lugubere concentratiekamp dat de Duitsers in Nederland hebben gebouwd. Het is kort na de oorlog helemaal gesloopt en het is aan een kleine groep Amersfoorters te danken dat er een museumpje is gekomen. Het had niet veel gescheeld of er was helemaal niets van over gebleven.
Het moderne Amersfoort staat nog steeds met zijn rug naar het voormalige kampterrein toe. We hebben de koning en de koningin hier afgelopen 29 april vorstelijk onthaald en heel veel verhalen verteld over Amersfoort, zelfs over de moord van een van de voorvaderen van Willem Alexander op Johan van Oldenbarnevelt. Maar geen woord over het kamp, want dat zou de pret op zo’n feestdag natuurlijk te veel drukken. Dat kan ik nog wel begrijpen.
Maar in een recente uiting van de digitale nieuwsbrief Tijd voor Amersfoort , uitgegeven door een club die de stad met veel gemeenschapsgeld moet promoten, worden 10 redenen genoemd voor toeristen om de Keistad te bezoeken: de Koppelpoort, de Muurhuizen, museum Flehite, het dierenpark, de vinex-wijken Kattenbroek en Vathorst, de oude Prodentfabriek, de Eemhaven en het Eemplein, het Vlaams friteshuis Van Gogh (ik lieg niet hoor, het staat er echt), het Nationaal Militair Museum en de wandelroute Munitiepark en tenslotte, ten tiende, de Amersfoortse Wandeltweedaagse.
Heeft u Kamp Amersfoort ertussen zien staan? Ik ook niet.
Schaamte? Zou zo maar kunnen. Amersfoort heeft, net als alle andere gemeenten en net als de NS, de anti-joodse maatregelen van de bezetter kordaat uitgevoerd. Toen in augustus 1941 de scholen de joodse leerlingen moesten verwijderen en hun namen aan de gemeente moesten doorgeven, deden ze dat allemaal zonder enig voorbehoud. Allemaal behalve het kleuterschooltje van mejuffrouw H. A. Albada. Zij schreef: “Tot mijn spijt kan ik u geen opgave verstrekken van het aantal Joodse leerlingen, daar mijn geweten hiertegen in verzet komt.” Als enige! En nee, er is geen Mejuffrouw H. A. Albadastraat in Amersfoort. Sterker nog, niemand weet hier van haar bestaan en van haar heldendaad af.
We hebben in Amersfoort op 4 mei een prachtige Stille Tocht die van Kamp Amersfoort via de schietbaan met zijn beeld van De Stenen Man naar begraafplaats Rusthof voert waar honderden geallieerde soldaten begraven liggen. Als om te onderstrepen dat dit een nationale en geen lokale herdenking is, liep er vorig jaar voor het eerst een landelijk politicus mee, de plaatsvervangend minister-president, minister Hugo de Jonge van het CDA. Hij hield na de twee minuten stilte een toespraak waarin hij de grote betrokkenheid prees van de Amersfoorters met de gevangenen van Kamp Amersfoort. Dat vond ik nou werkelijk een gotspe.
De relatie tussen het kamp en de stad is eigenlijk nooit écht goed onderzocht, er zijn ongetwijfeld heel veel goede en dappere daden verricht, maar er zijn ook veel gevallen van zeer pijnlijke stedelijke collaboratie. Waarom laten de stedelijke speech-schrijvers de minister slechts één kant van de medaille belichten?
Wanneer ziet Amersfoort zijn eigen oorlogsverleden onder ogen? Zoals bijvoorbeeld in Vught, waar ook een kamp was. Je ziet als je als bezoeker Vught nadert, overal verwijzingsborden daarheen, en er liggen in het museum ettelijke boeken waarin de relatie van dat kamp met het dorp wordt beschreven.
Niets van dat al hier.
We hebben, geachte heer Van Boxtel, de afgelopen jaren meer dan 400 herdenkingsstenen in de stad gekregen op plekken waar de joodse slachtoffers en de omgekomen verzetshelden hebben gewoond. Een heel mooi initiatief. Maar er is nog steeds géén joods monument in deze stad. Geen beeld of plaquette waar je op 4 mei om 8 uur je vermoorde joodse stadgenoten kan herdenken.
Dat is de reden dat ik u schrijf. De NS waaraan u leiding geeft, heeft onlangs door toedoen van de bekende Ajax-coryfee Salo Muller besloten individuele schadevergoedingen te gaan betalen aan overlevenden en nabestaanden van de Holocaust. De NS heeft in de oorlog veel geld verdiend met het transporteren in veewagens van joden naar het oosten. Nadat de Franse Spoorwegen in 2014 hun verantwoordelijkheid erkenden, volgde de NS onder uw leiding vorig jaar. Muller toonde zich in alle interviews zeer dankbaar jegens u, omdat u kennelijk veel moeite heeft moeten doen om het besluit er doorheen te krijgen.
Ik las in een van die publicaties dat de NS ook geld gereserveerd heeft voor herdenkingsmonumenten.
Is het een idee, meneer Van Boxtel, om in Amersfoort bij het station een plaquette aan te brengen? Van hier werden zij naar het oosten getransporteerd. Of woorden van gelijke strekking. En dan 314 namen en 314 leeftijden? Of om de namen in het station zelf te projecteren op een van de ramen in de traverse die uitziet op de sporen naar het oosten? Dat kunnen bijvoorbeeld de fraai gekalligrafeerde namen van de gedenkrol zijn.
We gaan een jaar in waarin we op allerlei manieren 75 jaar bevrijding herdenken. Hoe mooi zou het niet zijn als dat jubileumjaar voor Amersfoort een werkelijk, stoffelijk, zichtbaar monument voor zijn vermoorde joden oplevert.
Dank voor uw aandacht, en met vriendelijke groet,
Arjeh Kalmann